З фрейд бойынша т л аны даму ба ыты эмоционалды сфера дарындылы

Дәріс №6 Эмоционалды- ерік сферасы зақымдалған балаларды жалпы білім беру үрдісіне қосу

бет	1/8
Дата	21.04.2020
өлшемі	26,69 Kb.

Дәріс № 6 Эмоционалды- ерік сферасы зақымдалған балаларды жалпы білім беру үрдісіне қосу

Дәріс мақсаты: Эмоционалды-ерік сферасы зақымдалған балаларды жалпы білім беру үрдісіне қосу жағдайларына жалпы шолу

Дәріс жоспары:

1. Эмоционалды-ерік сферасы зақымдалған балаларға жалпы сипаттама
2. Эмоционалды-ерік сферасы зақымдалған балалардың танымдық ерекшеліктері
3. Эмоционалды-ерік сферасы зақымдалған балаларды жалпы білім беру үрдісіне қосу

Қазіргі заманда бүкіл әлемде аутистік бүзылыстары бар балалардың саны өсуде. Бұдан 10-20 жыл бұрын бала аутизмның 10000 баланың 3 пайызында байқалса, қазір оның саны 20 пайызға дейін көбейді.

Қазақстанда да аутизммен ауыратын балалар жиі кездеседі. 2002 жылғы мәліметтер бойынша олардың саны 93 болса, 2009 жылы ол 326 -ға жетті.

Психологиялық-медициналық-педагогикалық консультациялардың статистикалық мәліметтері бойынша Каннер синдромы бар балаларды жынысына қарай бөлгенде, ұл балалар қыз балаларға қарағанда 3-4 есе көп.

Аутизмі бар балалар санының өсуі оларға түзету көмегінің дұрыс және дер кезінде көрсетілуінің қажеттілігін білдіреді. Яғни олардың жанүясының қажеттілігіне, талабына деген қоғам мен әр түрлі қоғамдық орындар жағынан түсінушілікті қажет етеді.Қоғам жағынан осындай түсінушілікті қамтамасыз ету үшін аутист балаларды оқыту мен әлеуметтік дамыту саласында ағарту жұмысын жүргізу және оның құзіреттілігін арттыру өте маңызды. Бірақ Қазақстан аймақтарындағы әлеуметтік-қоғамдық институттар аутист балаларға сапалы көмек көрсете алмайды.

Педагогтардың аутист балалармен жұмыс жүргізулерінің мамадандырылған біліктіліктері болмағандықтан, олар аутист балаларда арнайы білім беру ұйымдарында оқытудан бас тартады. Көптеген аутист балалар үйде оқытылылады, ал бұл оларды құрдастарынан және әдеттегі қалыпты өмірден оқшаулайды.

Источник

Психосексуалды даму Фрейдтің кезеңдері

Психосексуальды даму — белгілі психоаналит Зигмунд Фрейдтің жасаған теориясы. Оның теориясында балалық шақтың қалай дамығаны туралы айтылған. Теория психологияда кеңінен танымал болғанымен, Фрейдтің уақытында да, қазіргі заманғы психологияда да әрдайым дау тудырады.

Сонымен, психосексуальдық кезеңдер қалай жұмыс істейді? Фрейд жеке тұлғаның белгілі бір эрогенді аудандарға шоғырландырылатын, қуанышты іздестіруге арналған энергетикалық күштері болатын балалық кезеңдер сериялары арқылы дамыған деп санайды. Бұл психосексуальдық энергия немесе либидо мінез-құлқының қозғаушы күші ретінде сипатталды.

Психоаналитикалық теория негізінен бес жасқа толды. Ерте тәжірибе жеке тұлғаны дамытуда үлкен рөл атқарады және өмірдегі кейінгі әрекетке әсер етеді.

Сонымен, әр кезеңде не болады? Егер адам сахнада толығымен немесе жағымды жолмен жүрмесе, не істеу керек? Егер осы психосексуальдық сатылар сәтті аяқталса, сау адам — ​​бұл нәтиже.

Егер белгілі бір мәселелер тиісті кезеңде шешілмесе, бекіту мүмкін. Фиксация ерте психосексуальдық кезеңге тұрақты назар аудару болып табылады. Осы қақтығыс шешілмейінше, адам осы кезеңде «тоқтап қалады». Мысалы, ауызша кезеңде бекітілген адам басқа адамдарға тәуелді болуы мүмкін және шылым шегу, ішу немесе тамақтану арқылы ауыз қуысын ынталандыруы мүмкін.

1 — ауызша кезең

Жас кезеңі: 1 жылға дейін
Эрогенді аймақ: ауыз

Ауызша кезеңде нәрестенің бастапқы өзара әрекеттесу көзі ауыз арқылы жүзеге асады, сондықтан тамырлану және емдеу рефлексі өте маңызды. Ауыз тамақтану үшін өте маңызды және нәресте дәм беру және сорып алу сияқты қуанышты әрекеттер арқылы ауыз қуысын ынталандырудан қуаныш алады.

Нәресте толығымен қамқоршыларға (баланы тамақтандыруға жауапты) байланысты болғандықтан, бұл нәресте ауызша ынталандыру арқылы сенімділік пен жайлылық сезімін дамытады.

Бұл кезеңдегі негізгі қақтығыстар сепарация процесі — бала қамқоршыларға тәуелді болмауы керек. Егер осы кезеңде тіркеу орын алса, Фрейд адамның тәуелділікпен немесе агрессиямен байланысты мәселелерге сенетініне сенеді. Ауыз қуысы ішіп-жеу, тамақтану, темекі шегу немесе тырнақ итеру проблемаларына әкелуі мүмкін.

2 — Анальдік кезеңі

Жасы: 1-ден 3 жылға дейін
Эрогенді аймақ: Ішек және қуық бақылауын бақылау

Анализ кезеңінде Фрейд либидодың негізгі фокусы мочевина мен ішектің қозғалысын бақылаған. Осы сатыдағы басты қақтығыстар — бұл дәретхананы дайындау — баланың дене қажеттіліктерін бақылауды үйренуі керек. Бұл бақылауды дамыту, жетістік пен тәуелсіздік сезіміне әкеледі.

Фрейдтің айтуынша, осы сатыдағы жетістік ата-аналардың дәретханалық дайындықтан өтуіне байланысты. Сәйкес уақытта дәретхананы қолданғаны үшін мақтауға және пайдаларды қолданатын ата-аналар оң нәтижеге қол жеткізуге және балаларға қабілетті және өнімді сезінуге көмектеседі. Фрейд осы сатыдағы оң тәжірибе адамдарға құзыретті, өнімді және шығармашылық ересектер болуға негіз болатынына сенді.

Дегенмен, ата-аналардың барлығы осы кезеңде балаларға қажет екенін көрсетпейді және қолдамайды. Кейбір ата-ана балаларды жазатайым оқиғаларға ұшыратады.

Фрейдтің пікірінше, ата-аналардың дұрыс емес жауаптары теріс нәтижеге әкелуі мүмкін. Егер ата-аналар тым жұмсақ болып көрінсе, Фрейд адамның дөрекі, ысырапшыл немесе бүлдіргіш адамы болатын анти-эпульсивті тұлға дамуы мүмкін деп ойлады. Егер ата-ана тым қатал немесе дәретхананы ертерек бастауға дайын болса, Фрейд жеке адам қатал, тәртіптілік, қатаң және обеспечительный аналитентивтік тұлғаны дамытады деп санайды.

3 — Phallic Stage

Жасы: 3 жылдан 6 жылға дейін
Ерогенді аймақ: гениталдар

Фрейд фаллий кезеңде либидо негізгі фокус жыныстық органдарда екенін айтады. Осы жаста балалар да ерлер мен әйелдер арасындағы айырмашылықтарды анықтай бастайды.

Фрейд сондай-ақ, ұлдар өздерінің әкелерін ананың сүйіспеншілігі үшін қарсылас ретінде көре бастайтындығына сенді. Эдиптің кешені ана мен анасының орнын ауыстыруға деген ұмтылысы туралы осы сезімдерді сипаттайды. Дегенмен, бала да осы сезімдерге әкесі оны жазалайтынына қорқады, бұл Фрейд кастрацияның алаңдаушылығын білдіреді .

« Электра» термині жас қыздардың сезімінің ұқсас жиынтығын сипаттау үшін қолданылған. Алайда, Фрейд, қыздарға жыныстық пейілділікке қызығушылықпен қарайтынына сенді.

Ақыр соңында, бала ата-анасының біреуі екіншісіне басқа ата-ананы өз бетінше иемдену құралы ретінде анықтауға кіріседі. Алайда қыздар үшін Фрейд пениценің қызғанышын ешқашан толық шеше алмады және барлық әйелдер осы кезеңде біраз бекітілген деп санайды. Карен Хорн сияқты психологтар бұл теорияға дауласып, оны әйелдерге дәл және нашар деп атады. Оның орнына, Хорн ер адамдарға баланы тудыра алмайтындықтан, кемелділік сезімін сезінеді, бұл оның жубасына қызғаныш деп атайды.

4 — Жасырын кезең

Жас кезеңі: 6 жасқа дейін
Эрогенді аймақ: жыныстық сезімдер белсенді емес

Осы кезеңде superego идентификатордың энергиясын басу кезінде дами береді. Балалар әлеуметтік дағдыларды дамытады, құндылықтар мен отбасыдан тыс ересектермен қарым-қатынас жасайды.

Эго мен суперегодың дамуы осы тыныштық кезеңіне ықпал етеді. Сахна балалардың мектепте оқып-үйренуіне және қарым-қатынастарына, қызығушылығына және басқа қызығушылықтарына көп көңіл бөлетін кезден басталады.

Жасырын кезең — бұл сексуалдық энергия әлі күнге дейін барлауға арналған уақыт, бірақ ол зияткерлік және әлеуметтік өзара әрекеттер сияқты басқа салаларға бағытталған. Бұл кезең әлеуметтік және коммуникативтік дағдылар мен өзін-өзі қамтамасыз етуді дамытуда маңызды рөл атқарады.

5 — жыныстық саты

Жас кезеңі: ұрпаққа дейін өлім
Ерогенді аймақ: жыныстық қатынастың пайда болуы

Жасөспірімнің басталуы либидодың белсенді болуына әкеледі. Психосексуалды дамудың соңғы кезеңінде адам қарсы жыныстағы күшті жыныстық қызығушылықты дамытады. Бұл кезең жыныстық қатынас кезінде басталады, бірақ адам өмірінің қалған уақытын ұзартады.

Бұрынғы кезеңдерде тек қана жеке қажеттіліктерге назар аударылған, осы кезеңде басқа адамдардың әл-ауқатына деген қызығушылық арта түседі. Егер басқа кезеңдер сәтті аяқталса, адам қазір теңдестірілген, жылы және қамқор болуы керек. Осы кезеңнің мақсаты — түрлі өмірлік салалар арасындағы тепе-теңдікті орнату.

6 — Фрейдтің Психосексуальдық сатысы теориясын бағалау

Фрейдтің теориясы бүгінгі таңда даулы болып саналады, бірақ 1800-ші жылдардың аяғында және 1900-ші жылдардың басында қаншалықты батыл көрінгенін елестетіңіз. Фрейдтің психосексуальдық теориясының бірқатар себептер бойынша, соның ішінде ғылыми және феминисттік сын-ескертулердің бірқатар ескертулері мен сын-қателері бар:

• Теория ерлердің психосексуальды дамуын еске түсірмей, толығымен ерлердің дамуына бағытталған.
• Оның теориялары ғылыми тұрғыдан сынау қиын. Либидо тәрізді концепцияларды өлшеу мүмкін емес, сондықтан оларды сынауға болмайды. Зерттеулер Фрейдтің теориясын насихаттауға тырысады.
• Болашақ болжамдар өте түсініксіз. Күнделікті мінез-құлық балалық шаққа тән тәжірибе болғанын қалай білуге ​​болады? Себеп пен әсер арасындағы уақыт ұзақтығы екі айнымалылардың арасындағы байланыс бар деп болжауға тым ұзын.
• Фрейдтің теориясы эмпирикалық зерттеулерге емес, кейстік зерттеулерге негізделген. Сондай-ақ, Фрейд өзінің ересек пациенттерінің естеліктері туралы теориясын негізге алды.

Сөзден шыққан сөз

Бүгінде Фрейдтің психосексуальды даму теорияларының күшті жақтаушылары болғанымен, оның жұмысы адамның дамуын түсінуге маңызды үлес қосты. Мүмкін, оның ең маңызды және ұзаққа созылатын үлесі осы бейсаналық әсердің адамның жүріс-тұрысына әсер етуі мүмкін идеясы еді.

Фрейдтің теориясы да дамудың ерте тәжірибелерінің маңыздылығын атап өтті. Сарапшылар ерте жастан кейінгі оқиғаларға қатысты бұрынғы салыстырмалы жарналарын талқылауды жалғастырып жатқанда, дамушы мамандар ерте өмірдің оқиғалары даму үдерісінде маңызды рөл атқарады және өмір бойы ұзақ әсер етуі мүмкін екенін мойындайды.

Адам дамуының заманауи психоаналитикалық теориясы Фрейдтен басталған модельдерге өзіндік сезімімізді сақтайтын кешенді жолдар мен ішкі қарым-қатынастар мен өзара әрекеттер туралы идеяларды енгізді және атап өтті.

> Carducci, BJ. Жеке тұлғаны психологиясы: көзқарастар, зерттеулер және қолдану. Ұлыбритания: John Wiley & Sons; 2009 ж.

> Фрейд, С. Секция теориясына үш үлес қосылды (Аннотацияланған). Arcadia Ebook; 2016.

Источник

Тұлға теориясының психодинамикалық бағыты

Психоанализдің негізін салушы австрия психиатры З.Фрейд.Қазіргі күнге дейін тұлға психологиясына әсер ететін, кең тараған теориялардың бірі – фрейдизм. Бұл теория клиникалық кезеңде пайда болған. Теория құрастырушысы-З.Фрейд. Кейін фрейдизмнің іргесінде шартты түрде неофрейдизм теорияларының тобына біріктілген бір қатар теориялар пайда болған. Фрейд бірнеше жыл бойы Сальпетриердегі (Париж) атақты француз неврологы Ж.Шарконың клиникасында және Нансидегі Бернгеймнің клиникасында жұмыс жасай жүріп невроздар терапиясымен танысқан болатын. Өткен ғасырдың 90-жылдың басында Й.Брейермен біріге гипноздық катарсис тәсілін пайдаланды. Кейін гипноздық сендіру практикасын тастап түстерді жору интерпретациясын, еркін туыдайтын ассоциацияларды, ескертулерді, естен шығаруды зерттеуге көшкен. Осындай материалды талқылауды Фрейд психоанализ тәсілі деп атап, оны психотерапияның жаңа техникасына баламалаған.

Психоанализ тәсілін пайдаланғанда науқаспен ұзақ уақыт әңгемелесе отырып, оның ақыл-есіне ауырудың шынайы себебі туралы жеткізіледі, науқас бұрын ескермеген нәрселерді түсіне бастайды. Фрейдтің айтуынша катарсис болады. Кейін мұндай концепция дені сау адамның психикасына да таралған.

Мінез-құлық мәселесін қарастыра отырып Фрейд адамның психикалық іс-әрекетін анықтайтын 2 қажеттілікті көрсетеді: либидо және агрессия. Қоршаған орта осы қажеттіліктерді қанағаттандыруға қарсылығын білдіріп, бөлектегеніне қарамастан ол екеуі сананың “цензурасынан” өтіп, символдар түрінде көрініс береді. Осы қажеттіліктердің өзара әрекетінің сипатын, оларды қанағаттандыру мүмкіндігін аша келе Фрейд тұлға құрылымында 3 негізгі компонентті ажыратады: ид (“Ол”), эго (“Мен”) және супер-эго (“Жоғарғы-мен”). Ид бейсаналық саласына ығыстырылған инстинкттердің алаңы болып табылады. Эго, біржағынан, бейсаналы инстинкттерге жалғасса, екінші жағынан, шынайылықтың нормалары мен талаптарына бағынады. Супер-эго дегеніміз қоғамның ғибратты бастауларының жиынтығы, ол “цензор” ролін атқарады. Сонымен, ид пен супер-эго талаптары үйлеспейтіндіктен эго үнемі конфликтіде, ол қорғаныс механизміне (ығыстыру, сублимация) жүгінуіне тура келеді. Ығыстыру санасыз түрде жасалады. Бейсаналық саласына “көшетін” мотивтер, күйзелулер “цензор” үшін жарамды символдар, әрекеттер түрінде қалып, әсер ете береді.

Фрейдтің ойынша түрлі іс-әрекет функциялары мен формаларын жүзеге асыру үшін арнайы механизмдердің (сублимация, проекция, көшіру, ығыстыру, регрессия, т.б.) бөлек жүйесі бар. Ал ағза энергия сақталу заңымен басқарылатын күрделі энергетикалық жүйе ретінде қарастырылады. Сондықтан, егер либидо өзінің бір көріністерінде тоқтатылса, онда қандай да бір басқа эффекттіні тудыруы тиіс. Супер-эго осындай эффектілерді әлеуметтік тұрғыдан жарамды етеді. Егер жарамды ете алмаса, онда ид пен супер-эгоның арасындағы конфликт өршіп, жүйенің қалыпты қызметі бұзылады, тежелген либидо түрлі ауырсыну синдромдары арқылы өзін байқатады.

Тұлға дамуындағы психоаналитикалық бағыт

Юнг психоаналитикалық бағыттың көрнекті өкілі.Швеция психологы, психиатры. Психоанализдің аналитикалық психология деп атаған бағытының негізін қалаушы. Бұл пәндермен қатар Юнг философия , теология мәселесімен терең айналысты. Юнг өз кәсібі әрекетінің басынан бастап-ақ психикалықтың бейсаналы жемістері олардың субъект үшін мәні туралы сұрақтармен айналысты. Бейсаналы сфераға эндопсихологиялық функциялар арқылы жақындаймыз. Санадан тыс процестерді тікелей бақылау мүмкін емес,ұжымдық бейсаналы деңгейдің мазмұны архетиптер құрайды. Архетиптер Юнг бойынша саналы жанның негізі- эмоциялардың нұсқауларының жүйесі. Архетиптер негізгі мифологиялық мотивтер бар. Адам психологиясындағы ұжымдық бейсаналы сфераға, сондай-ақ тарихи қалдықтар мен естеліктер енеді. Адам өз психологиясының ең терең қабатында жеек индивид болып қалмайды. Олардың психологиялық жаны бүкіл адамзат психологиясымен бірігіеді. Барлық адамның психологиялық фундаменталды құрылымы бірдей. Алдымен ұжымдық одан кейін барып индивидуалды бейсаналы сфера, одан кейін сана сферасы қалыптасады. Архетиптер қандай- да бір образ болып көрінеді. Архетипке тән ңперсонаң ңанимусң.

ңПерсонаң (маска) – ол белгілі бір әлеуметтік рөл және қоғамда өзін көрсететін жолы. Юнг бойынша персона сондай-ақ конформдылық архетип болып табылады.

ңАнимусң (рух)- индивидуалды бейсаналы бөлімнің құрамы. Индивид үшін жағымсыз, санадан тыс деңгейге ығыстырған адамның өзінің ер адаммен әйел адамның ретіндегі түсінігі.Әйел адамда маскулеттік мазмұнға ие. Юнг бойынша әрбірер адамда өзінің терең бейсаналы сферада әйел ретіндегі ,ал әйел адамда ер адам ретіндегі образ бар. Бұл образ бейсаналы болған,бұл реалды өмірде өзі таңдаған ер адамға проекцияланады.

Индивидуалды саналы бөлім.

Ұжымдық бейсаналы бөлім.

Фрейд шәкірттерінің бірі — К.Юнг ұстазымен келісімге келе алмай бөлек бағытпен кеткен болатын. Оның себебі: Фрейдтің пансексуализм идеясында. Екеуінің арасындағы күрес материалдық емес, идеалистік позицияларда жүргізілген. Юнг өз жүйесін “аналитикалық психология” деп атаған.

Юнг бойынша адам психикасына 3 деңгей кіреді:сана, жеке бейсаналық және ұжымдық бейсаналық. Адамның тұлға құрылымында анықтаушы роль атқаратын ұжымдық бейсаналық бұрын бүкіл адамзат есте қалдырған іздерден түзіледі. Ұжымдық бейсаналық жалпы сипатта. Ол тұлғаға әсер етіп, туылғанынан бастап өзін өзі қалай ұстауын белгілейді. Ұжымдық бейсаналық та өз кезегінде түрлі деңгейлерден тұрады, ұлттық, нәсілдік және жалпы адамзаттық тағылыммен анықталады. Ең терең деңгей адамның жануар болған ата-тегінің тәжірибесінен қаланған. Сонымен, Юнгтың анықтамасы бойынша ұжымдық бейсаналық — біздің көне ата-тегіміздің ақыл-парасаты, олардың өмір мен әлемді, құдай мен адамды тану жолдары.

Ұжымдық бейсаналық жеке адамдарда архетиптер түрінде көрініс береді. Ондай архетиптер тек түстерде емес, шынайы шығармашылықтан да табылады. Архетиптер жеке адамдарға тән болғанымен оларда ұжымдық бейсаналық бейнеленеді. Архетип болып табылатын ойдағы елестетулердің жалпы формаларына эмоционалдылықтың елеулі элементі, тіпті перцептивті бейнелер де кіреді. Мысалы, ананың архетипі- өз анасына ұқсатылған сезімтал және бейнелі мазмұны бар ана идеясы. Бұл архетипті бала ата-тегінен дайын күйінде алып, оның негізінде өз анасының нақты бейнесін құрады.

Юнг бойынша ұжымдық бейсаналықтан басқа жеке бейсаналық та бар, бірақ ол санадан бөлектенбеген. Бұрын ақыл сарапынан өткен, түсінікті болғанымен кейін ұмытылған немесе естен шығарылған күйзелістер жеке бас ақыл-ессіздігін құрайды. Белгілі жағдайда олар түсінікті болуы мүмкін.

Жеке бейсаналық құрылымдық бірліктері – сезімдер, ойлар және естеліктер констелляциясы. Юнг бұларды кешендер деп атаған (мысалы, үлкен билікті иемденуге ұмтылу -билік кешені болады).

Юнг мұнымен қоса “Мен” ұғымын енгізген. Ол адамның біртұтастыққа және ауыз бірлікке ұмтылуын білдіреді. Оның арқасында саналы мен бейсаналықтың арасында тепе-теңдік орнайды. “Мен” әртүрлі болып көрініс беруі мүмкін. Ол көрініске тәуелді адамдарды белгілі типтерге ажыратуға болады.

Тұлға типтерін жіктеу негізіне Юнг адамның өзіне және объектіге бағытталуын қояды. Осыған орай барлық адамдар экстраверттер және интроверттер болып бөлінеді. Бұлардан басқа қосымша типтер: интуитивті, ойшыл, эмоционалды. Тұлға типін анықтайтын түрлі арақатынастағы функциялардың көбісі туа біткен. Сондықтан Юнг бойынша тұлға типтері дегеніміз бұл қоғам өмірінің жағдайларымен байланысы жоқ туа біткен типтер.

Өз заманында Фрейдпен келіспей бөлек жолмен кеткен шәкіртінің бірі – А.Адлер, жеке бас психологиясының негізін қалаушы. Ол Фрейдтің биологиялық теориясына қарсы шыққан. Адлер адамның бойындағы табиғи инстинкттерді емес, қоғамдық сезімді бағалап, оны “қоғамдық сезім” деп атайды. Ол сезім туа біткенімен оны әлеуметтік дамыту керек. Фрейдтің адамды туғанынан агрессивті, оның дамуы биологиялық қажеттіліктермен детерминденеді дегенімен Адлер тіпті келіспейді.

Сонымен қатар, Адлер Фрейд айтып кеткен тұлғаны 3 инстанцияға бөлу идеясына да қарсы шығады. Адлердің түсінігі бойынша тұлға құрылымы біртұтас, ал тұлға дамуындағы детерминантылығы – адамның басымдылыққа ұмтылуы. Алайда адамның бәрі оған ұмтылмайды. Дене мүшелері дамуында ақаулар болуы себебінен немесе кейде кішкентай кезінде қолайсыз әлеуметтік жағдайда сәтсіздігіне адам өзінің кемтарлығын сезіне бастайды. Осы тәріздес сезімдерді жою мақсатымен сан алуан компенсация түрлеріне жүгінеді.

Тұлға теориясындағы гуманистік бағыт

Тұлға теориясындағы гуманистік бағыт бойынша екіге бағытталған. Біріншісі:ңклиникалықң американ психологы К.Роджерс көзқарасымен, екіншісі: ңмотивациялықң өкілі Маслоу. Осы екі бағыттың арасындағы кейбір айырмашылыққа қарамастан оларды көптеген ортақтақтар біріктіреді.

Гуманистік бағыт бойынша адам өзінің табиғатында жақсы және өзін-өзі жетілдіруге ұмтылады. Адамның туа берілген табиғаты онша тұрақты дамуға творчествоға, өзін-өзі жетілдіруге, өзін-өзі жүзеге асыруға ұмтылады.

Маслоу теориясының негізгі тезистерінің бірі- ол индивидтің тұтастығы.

1. Бұл бағыт бойынша әр адамды уникалды ұйымдасқан тұтас жүйе ретінде қарастыру қажет. Уникалды –ешқашан қайталанып келмейтін деген сөз.

2. Адамның ішкі табиғатында позитивті өсу мен өзін-өзі жетілдіру потенциялы бар.

3. Творчестволық потенциал адамның неғұрлым универсалды сипаты,барлық адамға тән.

Маслоу психология ғылымының неғұрлым универсалды негізі ретінде психикалық ешқандай ауытқуы жоқ, өзін-өзі өзектендіру адамды зерттеу керек дейді.Маслоу болжамы бойынша орташа адам өз қажеттіліктерін мынадай ретке қанағаттандырады.

Иерархия- бір-біріне бағынышты белгісі байынша бір ретке орналастыру. Қажеттіліктердің осы барлық дәрежеде меңгерген адам, толық өзін-өзі жетілдірген болып саналды. Иерархиядағы қажеттіліктерінің кезектесуі адам мотивациясы ұйымдасқанның негізгі принципі болып табылады. Дәл осындай иерархия кейбір адамда сақталуы мүмкін.

1. Физиологиялық қажеттілік: тамаққа, ауаға физиологиялық белсенділікке, сенсорлық стимуляцияғ деген қажетіліктер.

2. Қорғанысқа деген қажеттілік: қорғанысқа, тұрақтылыққа, белгілі бір дәрежеде тәртіп пен реттілікке белгілі бір жүйенің, заңның болуына деген қажеттіліктер.

3.Қарым-қатынас қажеттілік: белгілі бір әлеуметтік топқа жату, қарым-қатынас, достық, махаббат деген қажеттілік. Достыққа, махаббатқа деген қажеттілікті екі топқа бөлінеді.

4.Өзін-өзі сыйлау қажеттілік- өзін-өзі сыйлау, басқалардың өзін сыйлауын қажетсіну.Бұған кіретін жетістік, сенімділік,біліктілік, тәуелсіздік, еркіндік, түсініктер, өзін-өзі сыйлаудың қалыптары.

5.Өзін-өзі өзектерндіру деңгейіндегі қажеттіліктер, метақажеттіліктер деп аталады. Метақажеттілікті сипаттайтын негізгі түсініктер.: тұрақтылық, тұрақты даму, бейсаналы жетілу, қарапайымдыолық, эстетикалық, сезімдердің болуы.

Маслоу өзін-өзі өзектендіруші тұлғаға тән мынадай сипаттарды көрсетеді.

Реалдылықты неғұрлым эффективті қабылдау. Адамның өзін-өзі басқаларды жалпы табиғатысолай, сол күйінде қабылдауы.Тәуелсіздік белгілі бір дәрежеде іс-әрекетті пікірлердің тәуелсіз болуы.

Тұлға теориясындағы іс-әрекет теориясы

Бұл теория отандық психологияда үлкен рөлге ие болды. Осы теорияға үлесін қосқан ғалымдар ішінен мыналарды атауға болады. А.С.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев, К.А.Абулханов-Славская, А.В.Брушлинский.

Осы теорияға сәйкес адамның ең басты дамуы оның іс-әрекетпен байланыстылығы. Іс-әрекет бұл адамның қоршаған ортамен, қоғаммен қарым-қатынасы осының әсерінен адамның жеке тұлғасы қалыптасады. Тұлғаның қалыптасуы болашақта басты адамға әсер ететін күш болып қалады. Іс-әрекет және мінез-құлық теориясының басты ерекшелігі :бұл жерде басты рөлде рефлекс атқарылмайды. Ал интерериозация механизмі басты рөл атқарады. Іс-әрекеттің басты принципі субъектілік және заттылық болып табылады.

Іс-әрекет теориясын қалаушылар жеке тұлға бүкіл өз өміріндегі өмір сүретін ортасына және сол қоғамдағы әлеуметтік рөліне байланысты қалыптасады. Адамның тұлға болып қалыптасуында оның балалық және жастық шағндағы өмірі өз әсерін тигізеді. Осы теорияны қалаушылардың тұлғаның позитивті өзгеруін оның әлеуметтік өсуіне байланысты деп түсіндіреді. Осы көзқарасты жақтаушылардың ойы бойынша адамға сана туылған кезде берілмейді, ол тұлғаның өсіп жетілуінде дамуымен қалыптасады. Тұлғаның саналы жетілуі қоғамның қоғамның қажеттіліктері мен іс-әрекеттің қоғамдық қарым-қатынастар мен нақты шарттарға тәуелді болады. Іс-әрекет жағдайында ең кең тараған түрі бұл төрт компоненті тұлға моделі болып табылады. Бұл моделде басты орынды қабілеттілік, мінез ұстамдылық және өзін-өзі бақылауды негізге алады.

Бағыттылық- бұл ең тұрақты тұлғаның өзіне қажетті идеалдар мен өз қалаулары және тұлғаның ең басты жүріс-тұрыс тенденциясынан тұрады.

Қабілеттілік- тұлғаның индивидуалды психологиялық қасиеті болып табылады. Қабілеттілік бұл әрбір басты істің сәтті аяқталуына әкеліп соғады.

Мінез- тұлғаның басқа адамға көзқарасы жауапкершілігі және қарапайымдылығымен ерекшеленеді. Мінез бұл адамның әлеуметтік мінез-құлқының ерекшелігі.

Өзін-өзі бақылау- тұлғаның өзінің іс-әрекетін тексеріп бақылауы. Бұл тармақ басқа да тұлға қасиеттеріне бастау болып отырады. Бұның барлықтармақтары бір-бірімен өте тығыз байланыста.

Тұлғаның когнитивті теориясы

Когнитивті теория гуманистікке жақын, бірақта кейбір маңызды айырмашылықтарды ажыратуға болады. Когнитивті теорияның негізін салушы американдық психологы Дж. Келли. Оның ойынша, адам өмірде қазір не болғанын және келешекте не болатынын білгісі келеді.

Когнитивті жеке теория интелектуалды процесіне адамның мінез-құлқына ерекше көңіл аударады.

Басты түсінік ңконструктң (ағыл. consturkt- құру,салу). Бұл түсінік өзін қосқанда барлық танымал танып білетін процестер. Конструктінің арқасында адамда тек әлемді ғана мойындайды. Сонымен бірге қарым-қатынас орнатылады. Осы қарым-қатынастағы конструктілері тұлға конструкті болып табылады. Конструкт- бұл өзгеше жіктелінетін үлгі біздің басқа адамдарды және өзімізді қабылдау.

Келлидің ойынша біздің әрқайсымыз болжам орнатып, оны тексеруге, бір сөзбен айтқанда мәселені шеше алуымыз қажет. Тұлға шек қойылған еркіне ие болады. Конструктивті жүйе адамда құралған өмірдің аз уақытында өзіне танымал шектерқойған.

Мінез-құлық теориясы екі бағыт- рефлекторлы және әлеуметтік бағыттан құралады. Рефлекторлы бағыттың өкілі атақта американ бихеовиорсті Дж.Уотсон және Б.Скинер. Әлеуметтік бағыт өкілі американдық А.Бандура және Дж.Роттер.

Скинер теориясының қалыптасуына прагмативті көзқарас және өзінің отбасындағы тәрбие әсер еткен. Скинер бойынша қоршаған орта мінез-құлқының негізгі детерминанты мінез-құлықтың белгілі бір заңдылықтарын біле отырып оны қадағалай алу. Мінез-құлықты қадағалау үшін тәуелсіз айнымалыны тәуелді айнымалыға ауыстыру керек. Мінез-құлықты болжау, түсіндіру үшін тұлғаның тұрақты және модификациялы аспектілерін білу негізделеді.

Скиннер мінез-құлықтың кейбір түрлері негіздер арқылы анықталатынын және тәжірибе оған еш әсер ете алмайтынын мойындады. Ол мінез-құлыққа қатысты тұқым қуалаушылық пен орта арасындағы процестерді қарастырады. Генетикалық тұрғыда негізгі және тәжірибе арқылы өзгермейтін мінез-құлық респонденті және орта арқылы детерминантты мінез-құлық апирантты ретінде сипатталады. Яғни, респондент мінез-құлықтың қандай да бір стимулға жауап беру негізінде қалыптасады.

Респондентті мінез-құлық Павловтың теориясына сүйене отырып қалыптастырады. Яғни шартты стимулға шартсыз реакция, ал шартты стимул шартты реакцияға алып келеді.

Оперантты мінез-құлық сыртқы орта арқылы детерминацияланады және оны өзгертуге бағытталады.

Тұлға теориясындағы диспозиционалдық бағыт

Диспозиционалдық (ағыл. disposition- орналастырылған) теория үш негізгі бағыт «жұмсақ», «өткір» және аралық немесе формалды динамика.

«Өткір» бағыты бойынша адамның биологиялық құрылымының белгілі бір түрткісі яғни, жүйке жүйесі және ми бір жағынан, сонымен қатар тұлға қасиеттерінің көрнісінің басқаша болуы. Тұлғалық құрылыммен өткір биологиялық құрылымның өзі жалпы генетикалық факторға тәуелді. Жалпы дене конституциясы мен мінез типтерінің арасындағы байланысты неміс зерттеушісі Э.Кречмер нақтылады.

«Жұмсақ» бағыты диспозициондық теорияның тұлғаның басты, адамның ағзасының биологиялық құрылымымен байланысты болады.

Олпорт адамның әртүрлі жағдайында өзін-өзі ұстауына қатысты олардың құрылымдық ерекшеліктерін проприум деп білгіледі. Проприум ұғымы гуманистік психологиядағы ңменң деген ұғыммен жақын келеді. Оған жоғарғы мақсаттар, адамның моралдық көріністері жатады. Олпорт негізгі рөлде қоғам ойнайды деп көрсетеді. Дегенмен, адамның қасиеттері проприум ерекшеліктерінің түзілуіне әсер етеді. Олпорт дамыған проприумі бар адамды ңкемелденген тұлғаң деп атады.

Формалды-динамикалық бағыт негізіне отандық психологтар Б.М.Теплов, В.Д.Небылицин еңбектерінде көрсетілген. Бұл бағыттың негізгі ерекшеліктері: әр тұлғада екі деңгей, сонымен қатар екі түрлі тұлғалық қасиеттердің аспектісі- формалды-динамикалық және мазмұнды деп саналады. Адамның мазмұнды қасиеттері проприум түсінігіне жақын. Бұл қасиеттер тәрбиенің, білімнің, іс-әрекеттің ғана емес, сонымен қатар адамның ішкі дүние байлығының интеллект, мінез-құлық көріністерініңжемісі болып табылады. Диспозионалдықтардың ойынша, тұлға өмір бойы дамиды. Оның ішінде тұлғаның жастық шағымен қоса, жыныстық жетілуі де маңызды болып табылады. Бұл теория адамның өзін-өзі ұстамдығы, құрылымының өзгеруіне қарамастан, өздерінің ішкі қасиетіне ие болады. Адамның ішкі дүниесі негізінен темпераменті және индивидуалды ерекшеліктерімен түсіндіріледі.

Тұлға теорияларының психодинамикалық бағыты (З.Фрейд, А. Адлер,К.Г. Юнг)

ХlV ғасырдың екінші жарысында психология философиядан бөлініп, ғылыми пән болып қалыптасқанда, лабараториялық жағдайда интроспекция әдісінен ересеке адамның психикалық өмірінің негізгі элементтерін ашу негізгі мақсаты болып табылады. Бұл бағыт құрылымдық мектеп деп атау алған, 1879 ж. Лейпцигте алғаш психологиялық лабаратория ашқан Вильгельм Вундт негізін салды. Вундтың психологияның негізгі міндеттеріне сана процестерін ажыратуды ұсынды және олардың арасындағы заңды байланысын меңгеру болды. Сондықтан адамдарды мнңгеруде З. Фрейд, сол кезде жеке вен дәрігері ұсынған теорияға абдырау жағдайда қарады. Адам психикалық өміріне орталығына сананы қоюдың орнына Фрейд айсбергпен салыстырды.Ол басқа теория ұсынды:адам- дар ұдайы(ұлғи) шиеленіс қалыпта болады, оның қайнары (шығар жері)

Психикалық өмірдің тең сферасында жатыр-яғни санадан тысқары иксуалды және агрессиеті ниеттерде (талаптарда).

Фрейд алғаш рет психикасы инстинк, ақыл және сана арасындағы тартысты сипаттады. З. Фрейд еңбегі хх ғ өркениеттенуде ықпалы өте күшті болды. Оның көзқарасы сол кездегі қоғамда соққы болды. Ол адами өмірінің аспект/н қарауы, жасырын жақтарын түсінуге жол ашты.

Ғылыми еңбек әрекетінің 45 жылын Фрейд: 1. Жеке адам кең теориясын ұсынды: 2. Терапиялық тәжірибеге және өзіндік анализг негіздеме клиникалық бақылаудың ауқымды жүйесін; 3. Невротикалық ауытқуларды емдеу әдістерін: 4. Басқа мүлдем мегеріле алмайтын психикалық процестерді зерттеу әдісін ұсынды.

З. Фрейд 1856 ж 6 майда кішкентай Австрия қаласы Фрайберг, Моравия (қазіргі чех терр) туылған. Ол өз отбасында 7 баланың ішіндегі ең үлкені болды, оның әкесінің, жүн сатушы алғашқы некесінен 2баласы болған Зигмунд туылған сәтте ол ата болды. Фрейд 4жас толғанда қаражат жағдайына байланысты (қиналды) Венге көшті Фрейд Венода өмір сүрді, 1908 ж, қайтыс болуына 1жыл қалғанда Англияға жер қудырылды.1-ші кеместон З. Фрейін төменше оқиды. Ол кмессик білім алды: грех, латын тілдерін меңгерді, ұлы кмессик поэтерді, драмматург, философтарды оқыды. Фрейд неміс тілін жақсы игерді. Ол сонымен бірге француз, ағылшын, испан және итальян тілін жүгірте сөйледі. Фрейд бала кезінде генерал немесе министр болуды қалаған. Бірақ ол еврей болғандықтан, оған кез келген кәсіби карьера жабық еді, тек медицина және кориспуденцияға жол болды. Фрейд медицинаны ерекше құштарлықсыз таңдады. 1873 ж. Вена медициналық университеттегі мед факультетіне тұсті.

Студент кезден бастап З. Фрейд өзінің мүмкіндіктерін көрсетте білді.

1881ж. Медициналық дәреже алғаннан кейін ми анатомиясы институтында қызмет етіп және ересек адам мен іштегі нәресте миының салыстырмалы зерттеулерін жүргізді.

Психоанализ терминінің үш мағынысы бар: 1. жеке адам және психопаталогия теориясы, 2. жеке а-қ бұзылудың терапиял әдісі және 3. индивидтің санадан тысқары ойлары мен сезімдерін меңгеру әдісі.

Источник