Ал?аш?ы адамдарды? ?мірі, е?бек ??ралдарын жетілдіру
Сынып: 6 А
Саба?ты? та?ырыбы: Ал?аш?ы адамдарды? ?мірі, е?бек ??ралдарын жетілдіру
Саба?ты? ма?саты:
1. О?ушылар?а ежелгі адамдарды? ?мірі мен ал?аш?ы тастан жасал?ан е?бек ??ралдары туралы т?сінік беру.
2. О?ушыларды? шы?армашылы? ж?не сыни ойлай алу ?абілеттерін дамыту;
3. Ал?аш?ы адамдарды? ?мірі мен к?сібі мен ?азіргі адамдарды? ?мірі мен к?сібімен салыстыру;
Саба?ты? к?рнекілігі: Карта, постер, стикер
Саба?ты? ?дістері: СТО,ЖЕСО,ДжТ,О?Б,ОБ
Саба? барысында?ы іс-?рекет
М??алімні? іс-?рекеті
О?ушыны? іс-?рекеті
?йымдастырады, ба?ыт береді
Амандасады, саба??а дайындалады.
Саба?ты? та?ырыбына байланысты б?лу
Бифас, шо?пар, ?ыр?ыштар суреттері ар?ылы топ?а б?лінеді.
1. Ол адам Африканы? Олдувай деген жерді? т?р?ыны, жасыны? м?лшері 1млн 750 мы? б?рын ?мір с?рген екен б?л ?ай адам?
2. Оны ?алымдар «Тік ж?ретін адам» дейді, Біра? оны? жасында?ы адамдар ?ытайда да ?мір с?рген екен. Б?л ?андай адам?
3. Оны? бойы орташа, денесі мы?ым, белі енкіштеу, ма?дайы тай?ы, ?аба? с?йегі шы?ы??ы келеді екен. б?л ?ай адам?
4. Ол ал?аш рет Франциядан тал?ан,жасы 40-35 мы? жыл б?рын ?мір с?рген, ?азіргі адам?а ??сас, Ол ?андай адам?
Ж?мба?ты? шешуін айтады
2. Питекантроп, Синантроп
Балалар біз неге мына суреттер ар?ылы топ?а б?ліндік?
Б?гінгі саба?та ал?аш?ы адамдарды? ??ралдары туралы айтамыз
Т?сіну (?з с?зін білдіру)
?осымша м?ліметтен ал?аш?ы адамдарды? е?бек ??ралдары туралы о?ыту
М?ліметтен е?бек ??ралдары туралы о?иды.
Проблемалы? с?ра? ?ояды.
1\Temp\msohtml1\01\clip_image004.jpg»/>
Источник
Ал?аш?ы адамдарды? ?мірі, е?бек ??ралдарын жетілдіру
Сынып: 6 А
Саба?ты? та?ырыбы: Ал?аш?ы адамдарды? ?мірі, е?бек ??ралдарын жетілдіру
Саба?ты? ма?саты:
1. О?ушылар?а ежелгі адамдарды? ?мірі мен ал?аш?ы тастан жасал?ан е?бек ??ралдары туралы т?сінік беру.
2. О?ушыларды? шы?армашылы? ж?не сыни ойлай алу ?абілеттерін дамыту;
3. Ал?аш?ы адамдарды? ?мірі мен к?сібі мен ?азіргі адамдарды? ?мірі мен к?сібімен салыстыру;
Саба?ты? к?рнекілігі: Карта, постер, стикер
Саба?ты? ?дістері: СТО,ЖЕСО,ДжТ,О?Б,ОБ
Саба? барысында?ы іс-?рекет
М??алімні? іс-?рекеті
О?ушыны? іс-?рекеті
?йымдастырады, ба?ыт береді
Амандасады, саба??а дайындалады.
Саба?ты? та?ырыбына байланысты б?лу
Бифас, шо?пар, ?ыр?ыштар суреттері ар?ылы топ?а б?лінеді.
1. Ол адам Африканы? Олдувай деген жерді? т?р?ыны, жасыны? м?лшері 1млн 750 мы? б?рын ?мір с?рген екен б?л ?ай адам?
2. Оны ?алымдар «Тік ж?ретін адам» дейді, Біра? оны? жасында?ы адамдар ?ытайда да ?мір с?рген екен. Б?л ?андай адам?
3. Оны? бойы орташа, денесі мы?ым, белі енкіштеу, ма?дайы тай?ы, ?аба? с?йегі шы?ы??ы келеді екен. б?л ?ай адам?
4. Ол ал?аш рет Франциядан тал?ан,жасы 40-35 мы? жыл б?рын ?мір с?рген, ?азіргі адам?а ??сас, Ол ?андай адам?
Ж?мба?ты? шешуін айтады
2. Питекантроп, Синантроп
Балалар біз неге мына суреттер ар?ылы топ?а б?ліндік?
Б?гінгі саба?та ал?аш?ы адамдарды? ??ралдары туралы айтамыз
Т?сіну (?з с?зін білдіру)
?осымша м?ліметтен ал?аш?ы адамдарды? е?бек ??ралдары туралы о?ыту
М?ліметтен е?бек ??ралдары туралы о?иды.
Проблемалы? с?ра? ?ояды.
1\Temp\msohtml1\01\clip_image004.jpg»/>
Источник
Сараптама ж?йесі, жасанды интеллект — презентация
Сараптама ж?йесі, жасанды интеллект
‘’’Сараптамалы? ж?йе’’’ (Экспертная система; expert system) — жасанды интеллект ?дістері мен пайдаланушы ?сынатын деректер негізінде жа?дайды ??састыру?а, диагноз ?ою?а, болжам жасау?а, шешімді ?згертуге, ?рекетті та?дау?а, ?сыныс беруге ?абілетті білімдерді ?амтитын программалы? ж?не аппаратты? ??ралдарды? ж?йесі.Сараптамалы? ж?йе, ?детте, кейбір п?н саласына (мысалы, ж?рек-?ан тамырлары ауруларына диагноз ?ою мен емдеуді? сараптау ж?йесі) бейімделеді ж?не осы саладан білімді алу?а, жина?тау?а, т?зету енгізуге, белгілі білімдерден жа?а білім тудыру?а, осы білімдерді? негізінде практикалы? м?селерді шешу мен шешу барысын т?сіндіруге ?абілетті болады. М?ліметтер базасы, са?тал?ан деректер, за?дылы? пен ережеден бас?а сараптамалы? ж?йеге программа-шешім шы?ар?ыштар, жоспарлау міндетін орындаушылар, м?селе шешуді іздестіру, толы? ж?не ай?ын емес білімдерден логикалы? ?орытынды шы?ару механизмі кіреді. Сараптамалы? ж?йені жасау сараптамалы? ж?йені? т?пн?с?асын — ал?аш?ы н?с?асын даярлаудан басталады. Содан кейін оны ?за? уа?ыт к?п кезе?ді сына?тан ?ткізіп жетілдіреді.Сараптамалы? ж?йені программалау?а негізінен Лисп,Пролог, Си тілдері ?олданылады.
Жасанды интеллект (ЖИ, а?ылш. Artificial intelligence, AI) — интеллектуалды компьютерлік ба?дарламалар мен машиналар жасау технологиясы ?рі ?ылым.Жасанды интеллект (artificial intelligence) — автоматты ж?йелерді? (компьютер т.Б) адам интеллектісіні? б?лек бір функцияларын ат?аруын айтады.Оны? типтік ба?дарламалау тілі пролог (PROLOG).
Б?л саланы? техниканы? дамуына ?лкен ?сері бар, негізінен логикалы? ойлауды негіз етеді, шахмат ойындары, т?рлы бас ?атыру ?иындары ж?не експерт ж?йелер, те?рем?л?рді д?лелдеу, ??л темір жасау сия?ты к?птеген салаларды ?амтиды.
«Жасанды интеллект» терминіні? пайда болуы
«Жасанды интеллект» с?зін ал?аш рет 1956 жылы Дартмут университетінде ?ткен конференциясыны? преамбуласында Джон Маккарти ?олдан?ан. Маккартиге с?йкес «жасанды интеллектіні» зерттеушілер на?ты проблеманы шешу ?шін адамдарда бай?алмайтын интеллектіні зерттеуіне болады.
?зіні? аны?тамасын т?сіндіру барысында: «?зірше біз б?тіндей ?андай есептеуіш процедураларды интеллектуалды деп айта алатынмызды білмейміз. Сол себептіинтеллект с?зін ?лемде ма?сат?а жету ?шін ?олдандылатын ?дістерді? есептеуіш б?лігін ?ана т?сініп ж?рміз».
Сонымен ?атар, интеллект тек ?ана биологиялы? феномен деген де к?з?арастар бар.
Источник
Стресс с? зін ал? аш? олдан? ан? алым
Бiра? бiрер жыл болмай нау?астанып, д?ниеден ?айт?ан со? ханды? тiзгiнi ендi немере iнiсi Ж?нiбекке тиедi. Ж?нiбек оны? ла?ап аты, ал шын есiмi–?бу Саид едi. Хал?ы ??рметтеп оны кезiнде ?з-Ж?нiбек деп те ата?ан. Б?л хандарды? тегiн тар?атар болса?, ар?ы бабалары–Шы??ыс хан, одан–Жошы, одан–То?ай-Темiр, одан–?з-Темiр, одан–?ожа, одан–Б?дi??л, одан–ата?ты ?рыс (Орыс) хан. Оны? 7 ?лыны? ?лкенi–То?та?ия хан, ортаншысы–??йыршы? хан болса, То?та?иядан–Болат хан, одан–Керей хан, ал ??йыршы? ханнан–Бара? хан, одан барып–Ж?нiбек хан д?ниеге келдi. С?йтiп б?лар ?шiншi атадан табысатын туыстар едi. ?аза? ханды?ы халы?аралы? аренада т. ыш рет ел, мемлекет болып тап осы хан ж?ргiзген шебер дипломатияны? ар?асында ?ана танылып, ?алыптасты, к?шейдi.
15 ?асырды? 70 жылдары Шы?ыс Дештi ?ыпша?ы ?шiн ж?ргiзiлген со?ыстар салдарынан ?аза?тарды? шекарасы бiрде ке?iп, бiрде тарылып отыр?ан. ?йтсе де, ?ыпша?, найман, ?а?лы, керейiттер сия?ты жа?а этникалы? топтарды? ?збей ?осылып отыруына байланысты хал?ыны? саны молайып, ны?ая бердi. Кейiнгi жоры?тарында этникалы? жерiмiз деп санайтын Сырдария бойында?ы Отырар, Соза?, Сауран, Сы?ана?, Т?ркiстан ?алаларын ?здерiне ?аратты. 80–90 жылдары ?аза?ты? ?шiншi ханы Керей?лы Б?рынды? ханны? кезiнде де б?л ?алалар ?шiн со?ыс толастамады. ?аза?тарды? Дештi ?ыпша? жерiне иелiк етуi ны?ая т?стi. ?аза? ханды?ы ?з ??рамында?ы тайпаларды? этникалы? жерлерiн 16 ?асырды? басында шамалы уа?ыт билiк еткен Ж?нiбектi? ?лкен ?лы ?дiктен кейiн та??а отыр?ан ?аза?ты? бесiншi ханы ?асымны? дарынды, к?реген басшылы?ыны? ар?асында т?гелге дерлiк ?айтарып алды. С?йтiп шекарасын батысында?ы Жайы?тан о?т?стiк-батысында Сырдария жа?алауларына дейiн созып, солт?стiгiнде ?лытау мен Бал?аштан ?рi асырып жiбердi де, о?т?стiк-шы?ысында Жетiсуды? Шу, Талас, ?аратал, Іле ?зендерi алабын ?зiне ба?ындырды.
?аза? ханды?ыны? шекарасы барынша ке?ейiп, мейлiнше к?шейген, хал?ы мамыражай ?мiр кешкен кезi ?аза?ты? осы к?реген, а?ылды, шебер дипломат, дарынды да батыл ?скери ?олбасшы ?асым ханы билiк еткен т?ста болды. Деректер оны? кезiнде ?аза?тар саны 1 миллионнан асып жы?ыл?анын айтады. Ол тек со?ыстар ж?ргiзумен ?ана шектелiп ?алмай, ел ?амы ?шiн бас?ару, за?, сот ж?йесiн жетiлдiру ма?сатында т?рлi реформалар енгiзгенi белгiлi. ?йгiлi «?асым ханны? ?ас?а жолы» дейтiн ?мiрдi? т?рлi жа?тарын ?амтитын за?дар жиынты?ы сол кезде шы?ты. Ханды? ?зiн бiрт?тас мемлекет деп, халы? ?зiн толы??анды ?лт деп тап осы кезден сезiне бастады.
Бiра? ?асым ханнан кейiн ?аза? ханды?ында ??лдырау кезе?i басталды. С?лтандарды? билiкке талас?ан алауызды?ы салдарынан 1523 жылы та? м?рагерi Мамаш хан мерт болды. Билiк ?асымны? немересi Та?ир хан?а ауыс?анымен ол етек алып кеткен алауызды?ты то?тата алмады. Но?ай Ордасымен ара?атынасын шиеленiстiрiп алып, iшкi билiк жа?дайын одан ?рi ас?ындыра т?стi. Осы кезде жеке басыны? ?аталды?ынан ж?бiр к?рген к?пшiлiк, жы?ыл?ан ?стiне ж?дыры? дегендей, оны тастап к?ше бастады. Н?тижесiнде Та?ир хан ханды?та?ы ?стемдiгiнен айрылып, Жетiсуды ?ана иемденiп ?алды. Онда да ?з билiгiн са?тап ?алу ?шiн жерiне к?залартуын то?татпа?ан ?збек С?лтан Саидхан мен ?ыр?ыз манаптарымен ?немi со?ысумен болды.
?аза? ханды?ыны? жа?дайы 16 ?асырды? екiншi жартысында А?назар хан (1538–1580) билiк еткен кезе?де ?ана о?ала бастады. Оны? ?т?ыр дипломатия мен жiгерлi ?имылдарыны? н?тижесiнде ханды? саяси жа?ынан ?айта ?ркендей бастады. Жайы?ты? сол жа?алауында?ы толып жат?ан к?шпелi ру-тайпаларды ?зiне ба?ындырып, Жетiсу мен Тянь-Шань?а к?з тiгуiн то?татпа?ан мо?олстан ханы ?бд ар-Рашидке, Жетiсуды? шы?ысынан ?ауiп т?ндiрген ойрат ?алма?тарына тойтарыс бердi. К?ршiлес орыс мемлекетiмен саяси ж?не экономикалы? байланысын жандандыра т?стi. Орта Азия халы?тарымен бейбiт экономикалы?-сауда ?атынастарын одан ?рi к?шейттi. Н?тижесiнде халы?ты? хал-а?уалы, т?рмыс жа?дайы ед?уiр жа?сара т?сiп, с?лтандарды? iшкi алауызды?, ?ыр?ысы б?се?сiдi.
Б?л ?тымды саясатты? ханды? ?шiн аса тиiмдiлiгiн А?назар ханнан кейiн жа?сы т?сiнген Т?уекел хан болды. 1583 жылы ?иын да болса, ел ?ор?анысы ?шiн аса ?ажеттiгiн т?сiнiп, Б?хармен арада?ы келiсiм-шартты б?зып, Сырдария бойында?ы б?рын?ы ?аза? ?алалары мен Ташкенттi басып алып, ?зiне ?аратты. Ресеймен ода? ??ру?а к?шiн салды. Осы?ан байланысты М?скеудегi Ораз-М?хаммедтi? орнына аманат?а ?лы Х?сайынды ?алдыру?а дейiн барды. Н?тижесiнде орыстар ?скери к?шпен к?мек к?рсетiп отырды. Орта Азия мемлекеттерiне ы?пал-?серiн к?шейту ма?сатында 1598 жылы Самархан мен Б?хара?а жаса?ан жоры?ында ?атты жараланып ?айтыс бол?аннан кейiн, та??а iнiсi Шы?ай?лы Есiмхан (1598–1645) отырды.
Со?ыс, шай?астарда ?немi ерлiгiмен айры?ша к?зге т?сетiн оны хал?ы ??рметпен «Е?сегей бойлы ер Есiм» атап кеттi. Ол Б?хармен жасал?ан бейбiт келiсiм-шартты? н?тижесiнде Сырдария ?алалары мен Ташкенттi бiржолата ?аза? ханды?ына ?аратып, о?т?стiгiндегi ма?ызды сауда-?ол?нер орталы?тарын ?зiне ба?ындырды. Осы к?реген саясатыны? н?тижесiнде экономикалы? сауда-сатты? ?атынастары ?шiн аса ма?ызды Ташкент ?аласы мен оны? атырабы 200 жыл бойы ?аза? хандарыны? билiгiнде болды. ?аза? ханды?ына ?немi ?ауiп т?ндiрушi ойрат ?алма?тарын тойтарып отырды. Бейбiт ?атар ?мiр с?ру ?шiн ?аза?-?ыр?ыз ынтыма?ын ны?айту?а барынша к?ш салды.
Ішкi саясатында ?аза? ханды?ын бiр орталы??а ба?ын?ан к?штi мемлекет етудi к?здедi. Сонды?тан ел бас?аруында бiр хан?а ба?ынуды, со?ыс iстерiнде болсын, бейбiт т?рмыс тiршiлiктерiнде болсын бiр ханны? шешiмiне бой ?руды уа?ыздады. Осы?ан байланысты iшкi ?мiрде халы??а ы?пал-?серi к?п феодалды?, дiни топтарды? м?ддесiн к?здеп, ескi салт-д?ст?р, ж?н-жорал?ыларды: ?ан?а ?ан алуды, кек алуды, ??н т?леудi, барымта алуды, ??л сатуды, жаза?а д?ре со?уды, к?п ?йел алуды, ?ме?герлiктi, зекет, ?шыр жинауды, ескi дiни сенiмдердi ?стануды жан-жа?ты насихаттауды ?олдап отырды. Осы ?шiн де ?арапайым халы? оны? б?л реформаларын ел арасында «Есiм ханны? ескi жолы» деп атап кеттi.
?йтседе, адамны? айт?аны емес, Алла?ты? дегенi болады демекшi, Есiм ханнан кейiн феодалды? алауызды? б?рiбiр ?айта бас к?терiп, ушы?ты. Ол Есiм ханны? ?лы Ж??гiр ханны? (1652 ж. ?. б). кезiнде де толастамады. 1643–1644 жылдары жо??арлармен бол?ан жан берiп, жан алыс?ан ?ыр?ын соыста ?аза?тар?а 20 мы? ?олмен к?мекке келiп, саны басым жауды тал?андауда шешушi роль ат?ар?ан Самар?ан билеушiсi, ?лiмнi? т?рт?ара руынан шы??ан, ата?ты ?йтеке бидi? атасы Жала?т?с ба?ад?рдi? тарихта жазылып ?ал?ан те?дессiз ерлiгi осы Ж??гiр ханны? кезiнде болды.
Ж??гiр хан 1652 жылы жо??ар ?онтайшысымен бол?ан ?арымта со?ыста же?iлiп, ?аза тапты. Етек жай?ан алтыба?ан алауызды? салдарынан ж?здерде топтас?ан жекелеген ?уатты ?аза? с?лтандары iс ж?зiнде т?уелсiз болуды а?сады. Б?л а?ыры «?ш ж?здi?» ?р?айсысы ?з ж?зiне ?з с?лтандарынан хан сайлау д?ст?рiне ?келiп со?ты да, ?лкен ханны? билiк ету к?шi бiрте-бiрте ?лсiрей бердi. Бара-бара ол ел бас?ару iсiнде номиналды хан?а айнала бастады. Алайда, ?р ж?здi? ба?талас хандары ?згелерге ?зiнi? к?штi, ы?палды екенiн к?рсетуге ?мтылумен болды. Осыдан барып оларды? арасынан ?згелерге ?ктемдiк ж?ргiзгiсi келетiн ?уатты хандар шы?а бастады. Олар ?з ма?саттарына жету ?шiн ?з руларын ?ана емес, ?зге ру-тайпалар?а да ы?пал-?серiн к?шейтiп, т??iрегiне топтастыру?а тырысты. Жаппай етек ал?ан тап осындай шаралар бiрт?тас ?аза? ханды?ын алауызды? салдарынан бiржолата ыдырап, жойылып кетуден са?тап ?алды десек те болады. Б?л ??рыл?анына 200 жылдан ас?ан кезде ?аза? ханды?ы душар бол?ан саяси а?уал едi.
Ханды? бiрлiгi мен т?тасты?ын са?тап ?алу?а к?ш сал?ан осындай ?уатты, ы?палды хандарды? бiрi Ж??гiр ханны? ?лы Т?уке хан (1680–1718) болды. Арабша хат таны?ан сауатты, ел бас?ару iсiнде ?мiр Темiр жолын ?стану?а тырыс?ан, дiншiл басшы. 1680 жылы Т?ркiстанда ?ожа Ахмет Яссауи мешiтiнде бас ?ос?ан хан, с?лтандар мен ру басы батыр, билер жиынында а? киiзге к?терiлiп, хан сайланды. Ол ыдырау?а ша? ?ал?ан ?аза? руларын т??iрегiне ?айта топтастырып, бiрiктiруге шара жасады. «Ж?з» хандарын ыдыратпай, уыста ?стау ?шiн ?олданылып ж?рген . ы? нормаларын жетiлдiрiп, тарихта «Жетi жар?ы» деген ?йгiлi атпен iз ?алдыр?ан за? жобаларын жасатып, iске ?осты. Б?л за?дар жиынты?ы феодалды? право т?ртiбi мен мемлекеттiк ??рылысты? негiзгi шарттарын белгiлеп бердi. Ол бытыра??ы ?ауымдарды? iшкi шаруашылы? ?мiрiне с?йкес ??рылып, б?кiл ?аза? сахарасына тиесiлi за?дар кодексi деп жарияланды. Т?ркiстанда «?ш ж?здi?» ата?ты биi, батыр, хандары бас ?ос?ан ?лкен жиында ?абылданды.
Ол байыр?ы ?дет-??рып нормаларын жетi ?лкен сала?а б?лiп ?арады. Оны? «Жетi жар?ы» аталуы да осыдан. О?ан билер сотын ж?ргiзудi? т?йiндi м?селелерi, ханды?тарды бiрлiкке, ынтыма?тасты??а ?ндейтiн, сырт?ы жау?а ?скер б?лiп, к?ш бiрiктiрiп аттану?а мiндеттейтiн, ру-тайпа басшылары–би, батырларды? ел бас?аруда?ы р?лi мен орнын аны?тайтын, к?ршi елдермен дипломатия, сауда-сатты? ж?ргiзу . ы?тарын белгiлейтiн за?дар мен актiлер кiрдi. Сондай-а? ?кiмшiлiк-шаруашылы? iс ж?ргiзу, ?ылмысты? iстер, неке, ?алы? мал, ?ме?герлiк, шари?ат, ??н мен айып т?леу нормалары, ханды?, с?лтанды?, билiк, ру басылы? борыш салы?тарымен бiрге, жа?а аманатты? алым-салы? т?рлерi, хандар мен билер ке?естерiн, «ж?здiк» шонжар жиындарын ша?ыру т?ртiптерi енгiзiлдi. М?селен, ??н т?леу нормалары бойынша с?лтан мен ?ожалар ??ны ?арапайым ?аралар ??нынан 7 есе арты? болса, ?йелдер ??ны ердiкiнен 2 есе кем болды. «Ж?з» аралы? ?лкен дау-жанжал, жетiм-жесiр тартыстарын ата?ты ?ш би–Т?ле, ?азыбек, ?йтеке билер шешетiнi ресми т?рде ал?аш рет осы «Жетi жар?ы» за?дары ар?ылы бекiдi. Барлы? ру-тайпалар ?раны мен оларды? мал-м?лiктерiне басатын та?ба т?рлерi де е? ал?аш осы за?дарда белгiлендi.
Алайда б?л шаралар б?рiбiр «?ш ж?з» хандарын ?за? уа?ыт бастарын ?осып ?стап т?ра алмады. Т?уке ханнан кейiн ?лкен хандар «ж?з» хандарына билiк ж?ргiзуден бiрте-бiрте ?ала бастады. Кейiнгi 20?25 жыл iшiнде билiктi? б?л то?ырауы ?атты беле? алды. 18 ?асырды? 20 жылдары сырт?ы жаулар?а ?арсы со?ыстарда ?скери дарыны, ерекше ерлiктерiмен к?зге т?скен, с?йтiп халы? арасында за?ды беделге ие болып, абыройы ас?а?та?ан «Кiшi ж?з» ханы сайып?ыран ?бiл?айырды? ?зi керек кезiнде билiгiн ханды??а т?гел тарата алмады. Болат хан ?лгеннен кейiн Семеке мен К?шiк хандар «Орта ж?з» ханды?ын б?лiп биледi. Ал осы ж?здi? Бара?, ?бiлм?мбет сынды с?лтандары ?з иелiктерiн жеке бас?арды.
Осындай хандар мен с?лтандар арасында орын ал?ан бiрiн-бiрi мойында?ысы, бiр-бiрiне ба?ын?ысы келмеген алтыба?ан алауызды? салдарынан ?аза?тар 1723 жылы бастал?ан жо??арлар шап?ыншылы?ына бiр кiсiдей ?йымдасып, жеткiлiктi дайындала алмады. Н?тижесiнде ?рыстарда жау?а ?арсылы? к?рсете алмай, ?стi-?стiне ?ирай же?iлдi. 1724–25 жылдары Т?ркiстан мен Ташкент ?алалары тал?андалды. «?лы ж?з» т?гелдей жо??арларды? ?ол астында ?алды. ?ал?ан ?аза?тар Орта Азия мен батыс?а, Ембi, Елек, Жайы? ?зендерi ал?абына ж??ки ?ашты.
?скери шы?ын былай т?рсын, ?онтайшыларды? ?ан??йлы з?лым ?рекеттерiне шыдамай беталды бос?ан бейбiт халы?, ашты?тан азып-тозып, ?атты шы?ын?а ?шырады. Б?л ?ыр?ынды о?и?а тарих?а «А?табан ш?бырынды, ал?ак?л с?лама» деген ?ай?ылы, ?асiреттi атпен ендi. Естiген жанны? ж?регiн ауыртып, жанын сыр?ыратар «?аратауды? басынан к?ш келедi, к?шкен сайын бiр тайла? бос келедi» деген «Елiмай» жырыны? зарлы жолдары да ж?рт аузында сол з?лматты жылдары туды.
Халы?ты? ?штен бiрiндей м?лшерiн алып кеткен осы ж?не сол кездегi ?зге де со?ыс шы?ындары ?лтымызды? кейiнгi демографиялы? есеп санына айтусыз ?лкен зиян тигiзгенi аны?. Хан, с?лтандарды? сол кездегi бiр ?ана ?зiмшiл алтыба?ан алауыз ?рекеттерi салдарынан ендi ?ана ?лт болып ?алыптасып келе жат?ан т?тастай бiр халы? ойлама?ан жерден осылай бiржолата жойылып кетер ?ауiп-?атерге тап болды. Халы? б?л ?атерден 1729 жылы ?лкен жиында ?здерi т?реден дарабоз етiп сайла?ан кiшi ж?з ханы ?бiл?айыр мен ?арадан ?скербасы етiп та?да?ан кiшi ж?з батыры табын Б?кенбай ердi? Бал?аш к?лiнi? о?т?стiгiндегi Итiшпес к?лшiгiнi? ма?ында, Б?ланты ?зенiнi? бойында?ы ?арасиыр деген жерде ал?аш ?йымдаса ж?ргiзген шай?асынан кейiн ??тылды.
Жан берiп, жан алыс?ан ?ыр?ын ?рыста ?аза?тар ас?ан ерлiктi? ?лгiсiн танытып, жо??арларды ойсырата же?дi. ?алма?тар ?атты ?ыр?ын?а ?шырап, а?ырай ?аш?ан сол ?рыс кейiн тарих?а ?йгiлi «А?ыра?ай шай?асы» деген атпен ендi. Дала да кейiн сол атты иемденiп, «А?ыра?ай» аталып кеттi. Бiра? «А?ыра?ай шай?асында?ы» бiр ?кiнiштi жайт–жау ?олыны? бiразы ?ырылып, ?ал?ан 30 мы?ы а?ырай ?аш?анда оларды бiржолата жойып жiбергiсi келiп, ?скербасы ?бiл?айыр арттарынан ?кшелей ?у?анда ?зге с?лтан, хандар «?олжеткен же?iсiмен арамызда абыройын асырып, ?стемдiк алып кетер» деп ?ор?ып, ?олдамай орындарында ?алып ?ой?анды?тары. ?згелерден ?зап кеткен ?бiл?айыр хан егер жау б?рылып ?айта шапса ?здерiн жазым етерiн т?сiнiп, ащы ?кiнiшiн баса алмай то?та?аны белгiлi. ?айта шап?ан жау жаман демекшi, сол 30 мы? ?ол кейiн толы?ып келiп ?айта ?рыс салып, талай ?ыршын, бозда?тарды? обалына ?алатынды?ын ?алып ?ой?ан к??ей к?п сол с?т бiлгiлерi де келмедi.
Б?л ?лкен билiкке ?мтыл?ан т?каппар ?скербасы ханны? да ма?сатына жете алмай ал?аш ?анаты ?айрылып, п?шайман болып ?ал?ан с?тi едi. Ал ?алма?тарды? Жез?аз?ан ма?ында?ы та?ы бiр о?бай же?iлген жерi мен ?зен алабы «?алма??ыр?ан» деген атау алды. Б?л шай?астардан кейiн ?аза? жерiн жаудан толы? азат ету кезе?i басталды.
Б?л азатты? со?ысы барысында ?лкен геосаясат ?стан?ан к?ршi Орыс мемлекетi бар ниетiмен ?аза?тар жа?ында бол?аны рас. Олар ?кпе т?сында?ы ?аза? елiнi? к?штi мемлекетке айнал?анын ?аламаса да ?аза?тарды даланы? ?зге к?шпендi тайпалары тарапынан жиi-жиi болып т?ратын сой?ан шабуылдардан ?ор?ану ?шiн ?ал?ан ретiнде ?ста?ысы келiп, беттерiнен ?а?пай, олармен келiсс?здер ж?ргiзуге ы?ыласпен кiрiскендерi аны?. Алайда, сол кездерi билiк еткен орыс патшасы Анна Ионовна кезiнде дала елдерiне к?з тiккен 1 Пётр ?сиетiмен б?л саясатын барып т?р?ан жымыс?ы, ??йтыр?ылы?пен ж?ргiздi. Оны? ?аза?тар?а там-т?мдап берген к?мектерi мардымсыз болып, халы?ты ?алыптас?ан ауыр саяси-экономиялы? ты?ыры?тан алып шы?а алмады. С?йтiп б?л ?аза?тарды т?бi орыстар?а амалсыз боданды??а кiруге м?жб?рлейтiн жайсыз келiсiм-шарт жасау?а итермеледi.
?лбетте боданды? емес, ойларында тек ода?тасу ниетi бар м?ндай келiсiм-шарт жасау?а алдымен орыстармен шекаралас жат?ан кiшi ж?з ханы ?бiл?айырды? ?мтыл?аны рас. Бiржолата жойып жiберер зор ?аупi бар жой?ын жо??ар шап?ыншылы?ымен к?ресте орыс патшасына ар?а с?йемей болмайтынды?ын, ?л-ау?аттарын да ??дай ?ос?ан к?ршiсiмен бейбiт сауда-сатты? ж?ргiзбей к?тере алмайтынды?тарын ол жа?сы т?сiнген. Ханны? б?л саясатын осы?ан дейiн кiмге ба?ынарларын бiлмей азып-тозып, бей-берекетi кеткен, артында ?алы? ж?рты бар бiраз би, батырлар да ?олдап шы?а келдi.
С?йтiп 1726 жылы ?здерiндегi Ресей елшiсi Максюта Юнусовпен алдын-ала кездесiп, с?йлескен ?бiл?айыр хан ?замай-а? Петербор?а ?ойба?ар К?беев баста?ан елшiлiктi аттандырды. Ал 1730 жылды? 8 ?ырк?йегiнде М?скеуге екiншi елшiлiктi жiбердi. О?ан табыста?ан хатында хан: «Мен ?азiр ?зiмнi? б?кiл айма?ыммен ?оса Сiздi? Императорлы? ?лы м?ртебе?iзге ба?ынсам деймiн… Бiз, ?бiл?айыр хан, Орта ж?не Кiшi ж?здi? ?зiмiзге ?арайтын к?п-к?п… халы?тарымен бiрге Сiздi? алды?ызда бас иiп… ??зыры?ыздан ?мiт етемiз»,– деп жазды дейдi ?аза?станды? тарих ?ылымыны? докторы В.Басин ?зiнi? «?бiл?айыр» деген зерттеу ма?аласында («Бiлiм ж?не е?бек» ж?рналы. № 5, 1982 ж.). ?рине автор ма?аласын дайындау кезiнде о баста б?рмаланып аударыл?ан хатты басшылы??а ал?анын бiлген жо?.
Келiсс?з н?тижесiнде 1731жылды? 19 а?панында императрица Анна Ионовна Кiшi ж?з ?аза?тарын Ресей ода?ына алу ж?нiндегi Грамота?а ?ол ?ойды. Б?л Грамотаны хан?а тапсырып, оны? антын алу ?шiн 1731 жылды? с?уiрiнде т?ркi тiлдерiн жетiк бiлетiн, Пётр патшаны? кезiнен жа?сы белгiлi, аса т?жiрибелi, сауатты дипломат А.И.Тевкелев Петербордан ?аза? даласына аттанды.
Келiсс?здi болдыр?ысы келмеген ?арсы топты? ?аск?й ?рекеттерiнен са?танамыз деп елшiлер хан ке?есiне ?мсынып ?ш ай бойы жол ж?рiп, неше бiр азап, мехнеттер шегiп, азып-тозып Мойынт?бе ал?абында?ы (?азiргi А?т?бе облысыны? Ыр?ыз ауданы) ?бiл?айыр ордасына а?ыры жетедi. С?йтiп 1731 жылды? 10 ?азанында27 биi бас болып, Кiшi ж?з т?гел ж?не «Орта ж?зден» Семеке хан?а iлескен бiраз би, батырлар а? патша?а адалды??а ант берiп, Ресей ода?тасты?ына ?ттi. 1740 жылы б?л «ж?зден» ?бiлм?мбет хан мен пен Абылай с?лтандар да осылай еттi.
?йтсе де ?аза?ты? бiраз би-с?лтандарынан б?л ??йтыр?ы саясат?а ?арсы шы??андары да болды. Олар ?бiл?айырды? орыс патшасы Анна Ионовна?а ?з атынан хат жазып, Ресейдi? ?оластына ?ту ж?нiнде астыртын келiсс?з ж?ргiзуiн келiспей iстелiнген, жеке басыны? м?ддесi ?шiн ел т?уелсiздiгiн ая??а басып, б?йгеге тiккен боданды?, сат?ынды? ?рекеттерге бару деп т?сiндi. Жеке басыны? м?ддесi дегенде ?бiл?айырды? а? патша мен оны? ?скерiне ар?а с?йеп, ?ш ж?зге ?з ?стемдiгiн ж?ргiзер ?лкен хан бол?ысы келетiн ойын ме?зегендерi. То?сан тiлектi? т?йiнiнен жаратыл?ан сайып?ыран хан ол кезде м?ндай ма?сат, пейiлден м?лде ада, таза болды деп айту да ?иын едi. Етек алып кеткен осындай ?зара т?сiнбеушiлiк пен жiктелу салдары а?ыры ?анды уа?и?алар?а ?келiп со?ты.
1748 жылы Орынбор губернаторы И.И.Неплюевпен келiсiм ж?ргiзiп, ?айтып келе жат?ан сапарында сат?ынды? саясат ж?ргiзiп ж?рсi? деген желеумен ?абыр?а ?зенiнi? бойында ?зiне ба?ас ескi д?шпандары Бара? с?лтан мен Сырлыбай, Байм?рат батырларды? ?олынан жо??арлар?а ал?аш рет ойсырата со??ы берген, ?ш ж?з ?скерiн азатты? со?ысына бастап шы?ушы кiшi ж?з ханы, дарабоз, дарынды бас ?олбасшы ?бiл?айыр хан ?аза тапты.
Аз адаммен келе жатып тос?ауыл?а ?рынып, сол ?рыста жара?аттанып ат жалын ??ша ??ла?ан хан ж?регiне Бара? с?лтан ?з ?олымен ?арыстай ?ара ?анжарын ?адап, м?ратыма жеттiм, елiм, ендi ма?ан не iстесе? де к?ндiм деп ашы? дала?а масаттана ай?айлап шап?аны ата?ты жазушымыз Ілияс Есенберлиннi? к?пшiлiкке танымал ?йгiлi «К?шпендiлер» атты трилогиясыны? «Жанталас» деп аталатын екiншi кiтабында шыншыл баяндалады (Алматы. 1973 ж. 167 б.).
Хан ?лiмiн ая?сыз ?алдыр?ысы келмей, кезiнде Сейiт??л хажымен Самар?ан ма?ында?ы Н?ратада ?оныстан?ан 40 мы? алшынды билеген Айт??л бидi? баласы Кедей биден ту?ан Т?рке батыр мен ?ос??ла? би Кенесары с?лтанны? ?арындасы Бопай ханшамен ?осылып, Орынбор генерал-губернаторы И.Неплюев?а ?бiл?айыр ханды ?лтiрген Бара? с?лтан?а барынша ?атал жаза ?олдануды с?рап, ?тiнiш хат жаз?аны белгiлi (Т.Дайрабаев,«Сырды? сырлы сыры». Арыс. Алматы. 2005 ж. «Ш?меннi? алтын са?асы» тарауы. 149 б.).
Осы жерде айта кететiн жай мынау. Хан бiр ?зi шешiм шы?арып, а? патша?а бiр ?зi хат жазба?ан шы?ар деймiз. ?асында ?аншама ру басы би, батырлары болды. Не iстесе де солармен ке?есiп барып iстедi ?ой. Бiздi?ше хан сат?ынды? жасаса кейiн артынан ?зге ру, т?релер арасынан жо?арыда?ыдай айтулы iздеушi, жо?таушылар тобы шы?пас едi деп те ойлаймыз. Бара? с?лтанны? ?рекетi айбыны ас?а?тап бара жат?ан ханды к?ре алмаушылы?тан ту?ан жала екендiгi к?пе-к?рнеу.
Бiр?атар зерттеушiлер азулы, а?ылды, сайып?ыран ?бiлхайыр хан Жайы? казактарыны? бас?ыншылы? ?рекеттерiне ?здiксiз, толассыз тойтарыс берiп, Орыс империясыны? сонау 1 Пётр патшаны? кезiнен-а? шексiз, созылып жат?ан ?аза? жерiн жаулап алуды ма?сат еткен жымыс?ы, ??йтыр?ы геосаясатын тама?тарына кесе-к?лдене? т?рып ?ал?ан с?йектей болдыртпай, ж?зеге асыртпай келген хан, сонды?тан амалы ?алма?ан а? патша астыртын о?ан Бара? с?лтанды айдап салып, а?ыры к?зiн жойып тынды деп жазып ж?р. С?здерi ?исынды деп санаймыз.
Жо?арыда б?рмаланып аударыл?ан деп айт?андайын, осы?ан дейiн барлы? дерек к?здерiнде ж?ртшылы??а ?бiл?айырды? а? патшадан бодан с?рап жаз?ан хаты деп ?сынылып келген ??жатты? жал?ан екендiгi жуырда аны?талды. ?анша заман ?тсе де Алла?-та?ала а?ыры шынды?ты жары??а шы?арды. М?ра?аттарды? бiрiнен ?бiл?айыр хан жаз?ан хатты? т?пн?с?асы табылды. Оны? мазм?ны бiз бiлетiн ??жатпен ?ш ?айнаса сорпасы ?осылмайды. С?зiмiз д?лелдi болуы ?шiн бiз осы жайды зерделеушiлердi? бiрi, т?рiк тарихын ертеден-а? зерттеп, талай е?бек жазып келе жат?ан, к?пшiлiкке ке? танымал, тарих ?ылымдарыны? кандидаты, Мадрид ж?не ?аза?-Американ университетiнi? профессоры, испан, португал тiлдерiнен ?аза?ты? аса жетiк маманы, ?зiмiз к?птен бiлетiн алшын Самат ?тениязовты? жуырда ?ана, я?ни ?ткен жылды? 11 желто?санында «Ана тiлi» газетiнi? 49–50 н?мiрлерiнде жарияла?ан «Жа?а заманны? шамшыра?ы – ?аза? мемлекетi» атты зерттеу е?бегiнен ?зiндi ?сынамыз. Онда ?бiл?айыр хан турасында былай деп жазыл?ан: «?аза?-орыс ?атынасы тарихында?ы трагедияны? ?лкенi А?табан ш?б?рынды о?и?асы болса, ?лт-азатты? со?ыстарды? жар?ын тарихы ?бiлхайыр хан бейнесi екенiн мойындаймыз. Б?л жа?дайды сонау 90-жылдар со?ында академик М.?озыбаев пен профессор Ж.?асымбаев – ?бiлхайыр хан тарихын ?айта ?арау керек деп м?селе к?терген едi. ?аза? хандарыны? елiмiз тарихында?ы орнын «?лт м?ддесi ?шiн ?асырлар бойы к?рес ж?ргiзген ?з-Ж?нiбек хан, Керей хан, ?асым хан, ?з-Т?уке, ?бiлхайыр хан сия?ты т?л?аларды? д?уiр тарихында шо?ты?ы биiк-а?» (8) деп жаз?ан едi М.?озыбаев. ?бiлхайыр Ресейге ?арсы 48 жыл бойы со?ысып, ?алайша бодан болу?а ?тiнiш жазды екен деп к?дiктенген Ж.?асымбаев осы тарихи т?л?аны? тарихын ?айта ?арау керектiгiн айт?ан едi (9). Алайда 2000 жылы ?бiлхайырды? тарихи хатыны? т?пн?с?асы о?ыл?анда т?беден жай т?скендей ?сер еттi. Бiз осы уа?ыт?а дейiн оны? орысша аудармасын пайдаланып келiппiз. Сол орысша аудармасы талай ?рпа?ты жа?ылыстырып келген едi. А?ыры шынды?ты? т?бiне ?ол жеткiздiк.. Сол тарихи хатта «боданды?» туралы бiр с?з жо? екенiн к?рiп тарихшылар ?атты ?уанды (10). ?тте?, ?бiлхайыр хан тарихын ?айта ?арайтын ?ылыми конференция ?ткiземiз деп ж?ргенде М.?озыбаев пен Ж.?асымбаев ?айтыс болып кеттi де ая?сыз ?алды…»
Керемет емес пе, автор о?ушы ?ауым?а атышулы хатты? орысша аудармасы мен т?пн?с?асын салыстыра зерделеу ?шiн ?атар ?сынады. ?йткенмен оны ?зге ??гiменi? ар?ауы ?ой деп шежiремiзде келтiрмедiк. О?ып, бiлгiсi келген ?ауым?а ол газеттi тауып алу ?сте ?иын емес. С?йтiп шынды?ында да ?лкен ?уаныш?а орай, б?гiнгi ?рпа? ?аза? ?шiн жанын ?и?ан бiрегей, бiртуар, дарабоз т?л?а, бабалары ?бiл?айыр ханды кезiнде а? патша ?йымдастыр?ан ?ара жаладан б?гiндерi осылайша а?тап, арашалап ?алып отыр.
Сонымен ниетiне кесе-к?лдене? кедергi, тос?ауыл болып келген ?аза? ханды?ыны? ?а?пасы iспеттес кiшi ж?з ?лысынан ?бiл?айыр ханды алып тастау ар?ылы ?лы Орыс империясы к?ршi жат?ан ?лан?айыр ?аза? жерiн ?ан т?кпей басып алу, отарлау саясатын осылай бастады. Кейiн б?л дата ?ызыл Ке?ес заманында «?аза?станны? Ресейге ?осылуы» деген атпен тарихымызда елеулi iз ?алдыр?ан айтулы о?и?а?а айнал?аны аны?. Б?л ??жат сол кезден бастап, ?аза?стан егемендiк пен т?уелсiздiк ал?ан сонау 1991 жылды? желто?санына дейiн ?з к?шiн жой?ан емес.
?лбетте, патша ?кiметi аталмыш келiсс?здi бетке ?стап, осы?ан дейiн жасырып келген т?пкi ма?саты–?аза? жерiн отарлау саясатын ендi ашы?тан-ашы? ж?зеге асыра бастады. Ежелгi ?аза? жерлерi ?зiн-?зi билеу еркiнен айрылып, бодау?а т?стi. Шаруалар малы мен жаныны? кепiлi болып келген жаз жайлауы мен ?ыс ?ыстауларынан, ш?райлы деген ?рiстерiнен айрылып, ж?т?а, ашты??а ?шырады, т?рмыс жа?дайлары ауырлап, ??лдырай бастады. ?аза?тарды б?лшектеп ?стауды тиiмдi сана?ан орыс ?кiметi мен жо??ар билеушiлерi неше т?рлi ?улы?-с?мды??а барып, оларды? бiр хан?а ба?ын?ан к?штi мемлекет ??руына iс ж?зiнде жол бермеуге тырысты.
М?ны? б?рi ж?рт пен жеке дара билеудi к?ксеген хандар арасында т?сiнбеушiлiк пен тол?у ту?ызып, ?лкен ханды?ты? iргетасын шай?алтар жайсыз жайлар?а алып келгенi аны?. Алайда, Алла??а ш?кiршiлiк айтамыз, мемлекеттiгiмiздi ?са?талудан са?тап, ханды? билiгiн бiр ?ол мен бiр но?тада ?стап ?алу?а бар к?шiн салып тырыс?ан к?реген хандар мен халы? арасынан шы?ып, бiрлiкке ша?ыр?ан Б??ар сия?ты айтулы би, жыраулар табылмай ?ал?ан жо?. Б??арды? елге ой салып, бiрлiкке ша?ыр?ан «Керей ?айда барасы. » деген ата?ты жыр-декларациясы осы кезде ту?ан едi.
Сонымен ?бiл?айыр хан ?аза тауып, ?бiлм?мбет хан ?айтыс бол?аннан со?, ?аза?ты бiр жа?ы жо??ар, бiр жа?ы орыс – екi отты? арасынан оны? елдiгi мен мемлекеттiгiн аман са?тап алып шы?у?а бар а?ыл-айласын салып, к?п ?рекеттенiп, тырыс?андарды? iшiнде Абылайдан ?ткен ?зге с. ыла хан болмады. Азан ша?ырып ?ой?ан аты ?бiлманс?р болып саналатын ол 15 жасында ?бiл?айыр ханны? жо??арлар?а ?арсы ?лт-азатты? к?ресiнде жау?а атасыны? атымен «Абылайлап» атойлап шап?ан жанкештi ерлiгi ?шiн ж?рт арасында Абылай аталып кеткен едi. ?аза? ханды?ы сол кездерi, ??дай?а ш?кiр, тап осы дарынды, саясаткер, а?ылды ханны? бiлгiр ?имылдарыны? ар?асында мемлекеттiгiн жо?алтып, ыдырап кетпей, та?ы бiр зобала? к?йреуден аман ?алды. ?йткенмен м?ндай ?ауiп-?атер ?аза? ханды?ыны? басынан оны? а?ырына дейiн бiр сейiлмей ?ойды.
Б?лай дейтiн себебiмiз, 1756–58 жылдары Цин империясыны? манчжур-?ытайлары 90 мы??а жетерлiк ?лкен ?скер шы?арып, ?здерiне шабуылдап ?оймай ж?рген жо??арларды т?пт??иянына дейiн т?к ?алдырмай, бiржолата ?ырып салып, ?аза? шекарарасына жа?ын келiп ?оныстана баста?анда да Абылай?а осы орыс аюы мен ?ытай айда?арыны? арасында жан са?тап ?алу ?шiн та?ы да не бiр дипломатиялы? айла-?рекеттерге барып, жанкештi саясат ж?ргiзуге тура келдi. Екi бiрдей к?штi жау?а ?арсы к?ресте ол Ресей патшалы?ына ар?а с?йеп, онымен ода?тас болды, ал одан ыз?ар к?ргенде ?ытай жа?ына ?арай а?ырын ойысып отырды. С?йтiп жо??арларды? кебiн киiп ?ырылып, елдiгi мен мемлекеттiгiнен айрылып, тарих аренасынан бiржолата жо?алып кетпеуi ?шiн к?п ?рекет еттi.
Абылайды? б?л iспеттес ?зге тiрлiктерiн т?гел тiзiп айтып жатпаса? та билiк пен мемлекетаралы? ?арым-?атынас ?шiн ?зiлмей ж?рiп жат?ан осындай ?ым-?уат, жан берiп, жан алыс?ан, ?ызу саяси iстер барысында оны? ?з ж?ртыны? экономикалы? хал-а?уалы мен т?рмыс жа?дайын да ?олдан шы?арып, ?мыт ?алдырып алма?анын айта кету керек секiлдi.
Ел бiрлiгiн ?стап, мемлекет ?уаты мен оны? ?ор?аныс к?шiн са?тап ?алу ?шiн к?ршi елдермен сауда-сатты? ?атынастарын ?збей ж?ргiзiп, дамыта беру аса ма?ызды iс екенiн жа?сы т?сiнген ол к?ршiлес елдермен т?рлi сауда-сатты? келiсiм-шарттарын жасап, жа?а керуен жолдарын ашты. Оларды? ?ауiпсiздiгiн ?амтамасыз етiп, саудагерлерге бiраз же?iлдiктер беруге барынша тырысты. Б?рiн бiрдей т?ппiштеп айта бермесек те соларды? бiрi ел солай атап кеткен ?йгiлi «Абылай жолы» едi.
Б?л турасында бiзге ?аза? Совет энциклопедиясы: «18 ?асырды? орта шенiнде Абылай хан белгiлеген сауда-керуен жолы. ?азiргi Семей обл., Абай ауд-ны? батысынан басталады. Шы??ыс тауын б?ктерлеп, Ертiс ?зенiнi? сол жа?ын бойлай, шы?ыс?а ?арай созылып жат?ан б?л жолды халы? «Хан жолы» деп атайды. Ел аузында оны? «Ша?ды жол» деген де аты бар»,-деп баяндап бередi (Алматы. 1972 ж. 1 т. 36 б.).
Хал?ы да, тарихы да хандар мен би, батырлар бас ?ос?ан ?лкен ??рылтай жиылысында боз биенi? с?тiне шомылдырып, а? киiзге к?терiп, ?лы ханды?ты? ?лкен ханы етiп сайла?ан со??ы хандарыны? бiрi Абылайды? елi ?шiн сi?iрген осындай ерен е?бегiн осы к?нге дейiн еш ?мытпа? емес.
Абылайдан кейiн У?ли с?лтан (1781–1819) тек «Орта ж?здi» биледi. 1783–1787 жылдары а? патша мен олармен ауызжалас?ан хан-с?лтандар?а ?арсы т?рмыс-халдерi нашарлап, наразылы?ы к?шейген «Кiшi ж?з» ?аза?тарыны? 14 жыл?а созыл?ан (1783–1797) Сырым Датов баста?ан ?лт-азатты? к?терiлiсi б?р? ете ?алды.
К?терiлiс ая?тал?аннан кейiн ?аратай, Жант?ре сия?ты с?лтандарды? арасында ?айтадан та??а талас басталды. Соны? салдарынан бейбiт ауылдар?а шабуыл жасау, оларды? малын айдап кету, барымта, кiсi ?лтiру к?бейiп кеттi. Жы?ыл?ан ?стiне ж?дыры? дегендей, Жайы? казактарыны? да ?ан??йлы тонаушылы? ?рекеттерi жиiлей бердi. Б?л 1795–1796 жыл?ы ж?ттан ?лi о?ала алмай, ?атты к?йзелген жергiлiктi бiраз ж?ртты шарушылы?ы мен т?рмысын ж?ндеп алу ?шiн жа?а ?оныс iздеуге м?жб?р еттi.
Сол кезде билiк еткен орыс патшасы Павел І-нi? р??сатымен 1801 жылды? наурызында Б?кей с?лтан баста?ан «Кiшi ж?з» ?аза?тарыны? бiр б?лiгi оны? ?алма?тар тастап кеткен Орал мен Едiл арасында?ы Нарын жерiне к?штi. Орыс мемлекетi ?шiн ханды?ты? б?лшектенiп ыдырауы тиiмдi едi. Сонды?тан олар б??ан ?арсы бола ?ой?ан жо?.
XIX ?асырды? басында Б?кей с?лтан осы жерде ?з ханды?ын–Б?кей ордасын ??рды. ?уелде ?й саны 5 мы?дай бол?ан ?аза?тар 1812 жылы 7500, 1819 жылы 8500, 1825 жылы 10 490 ?йге жетiп, халы? саны 50 мы?нан асып кеттi. Б?кейден кейiн орданы оны? туысы Шы?ай с?лтан, ержеткен со? ?лы, тарихтан белгiлi 1836–1837 жылдары орын ал?ан ата?ты Исатай–Махамбет батырлар баста?ан халы? к?терiлiсiн аяусыз жаншып бас?ан Ж??гiр хан биледi. Ж??гiрден кейiн патша ?кiметiнi? жымыс?ы саясатымен м?нда ханды? ?кiмет м?лде жойылып, Орданы «уа?ытша ке?ес» деп аталатын патша чиновниктерi бас?арды. А? патша?а ?кпе т?сында ?ршiген бiрт?тас к?штi ?аза? мемлекетiнi? бол?анды?ы тиiмсiз де, ?ауiпсiз де емес едi.
?аза? ханды?ыны? ?зге жерлерiнде де осындай жайлар орын алды. ?аза?тар?а ?стемдiгiн ?бден к?шейтiп ал?ан патшалы? Ресей ?кiметi осындай ??йтыр?ы ?дiс-т?сiлмен отаршылды? ?анау саясатын ж?ргiзiп, оларда ел бас?аруды? жалпыресейлiк т?ртiбiн орнату?а кiрiстi. ?аза? ханды?ыны? басына т?скен ?асiреттi тарихты? ал?аш?ы ?аралы беттерi осылай ашыла бастады. Ханды? 400 жылды? егемендiгi мен т?уелсiздiгiнен кейiн басына Ресей патшалы?ыны? боданды? ?амытын ?алай ?лшеп кигенiн ?зi де бiлмей ?алды. У?ли хан ?лгеннен кейiн (1819) «Сiбiр ?аза?тары туралы Устав?а» с?йкес (1822) «Орта ж?зде» ханды? ?кiмет бiржолата жойылды. «Ж?з» жерi сегiз округ?а б?лiнiп, оларды а?а с?лтандар бас?арды. «Кiшi ж?здi?» со??ы ханы Шер?азы Орынбор?а ша?ырылып, о?ан к?мiс а?шамен 150 сом айлы? та?айындал?анымен ол елдi? тек номиналды билеушiсi ?ана болып ?ала бердi. Іс ж?зiнде орданы м?нда да патша ?кiметi та?айындайтын а?а с?лтандар б?лiп бас?арды.
Патша ?кiметiнi? б?л отарлы? реформаларына ?атты ?арсылы? к?рсетiп, ?лiспей берiспей табаны аттай 10 жыл бойы ат ?стiнде ерлiкпен со?ыс?ан Абылай ханны? немерелерi, ?асым т?ре ?лдары Кенесары хан (1841–1847) мен Наурызбай с?лтанны? халы?-азатты? ?оз?алысы тарих дестесiне «Кенесары–Наурызбай к?терiлiсi» деген айдарлы атпен ендi. С?йтiп бiр кездегi ?лкен ?аза? ханды?ыны? саяси-шаруашылы? ??рылымы а?ыры осылайша ?са?талып ?згерiп, бiржолата мемлекет болудан ?алып, жойылды.
Не десе?iз де ?зi?iз бiлесiз, бiра? б?л жо?арыда айтылып кеткен ?аламы ж?йрiк а?с. ар тарихшы-жазушымыз Илияс Есенберлиннi? ?йгiлi трилогиясында айтылатын, хал?ын а? патша?а ?арсы к?реске т?бегейлi бiрiктiрiп, т?гелдей к?тере алмай ?бден к?йзелiп, п?шайман бол?ан Кене ханны? ел аузында ?ал?ан ата?ты, ?улие дерлiк т?сiмен ?алай д?п келгенiн ?араса?ыз. Онда ?улет а?са?алдарыны? жоруы бойынша Кенесары ж?ртыны? алдынан алдымен арыстан болып а?ырып, кейiн жолбарыс болып ж?л?ынып, со?ынан ?ас?ыр болып азу тiсiн а?ситып, б?дан кейiн т?лкi болып жылмиып ж?гiрiп ?ткен, а?ыры ба?а-шаян?а айналып, жердi? ?уыс-?уысына кiрiп бара жат?ан жайсыз жайын к?рген. Б??ан не дерсiз.
Бiра? хал?ы батыр ?лдарыны? ерлiгiн ?мытпай, олар?а арнап аттары белгiлi ?исса, дастандар жазды. Бертiнде Олжас С?лейменов Кенесары хан?а арнап ?зiнi? «Сарыкене» атты белгiлi ?ле?iн шы?арды. Б?гiндерi ел ордасы Астанамызда Кенесары хан?а арналып к?кпен талас?ан биiк т??ырлы ескерткiш ашылды, оны? ала?дарыны? бiрiне аты берiлдi.
Сонымен ?аза? ханды?ы туралы ??гiмемiздi ?рi ?арай саба?тар болса?, т?рлi ?илы кезе?дердi басынан ?ткерген ?аза?тар сырт?ы к?штердi? арсыз араласуымен мемлекеттiк дербестiгiнен айрыл?анымен, ??дай?а ш?кiр, iшкi этникалы? т?тасты?ын – ?зiнi? ?аза? деген ?лтты? сипатын б?рiбiр жо?алтпай са?тап ?алды. Б?л тарих аренасында бiрде ыдырап, бiрде ?айта ?осылып келген ?аза?ияны? б?рын?ы к?шпелi ру-тайпалары ?аза? ханды?ыны? ??рамында ?ткiзген 400 шамалы жыл iшiнде бiрт?тас ?аза? ?лты болып бiте?айнап, ажырамастай кiрiгiп, бiрiгiп ?лгергендiгiнi? ар?асы едi.
?лт болып ?алыптасу ?ай елдi? тарихында болмасын ?лан-?айыр уа?ытты ?амтитын тарихи ?лы процесс ?ой. Б?гiнде ?анша к?рескенiмен ?лт болып бiрiгiп, мемлекеттiгiн ??ра алмай п?шайман ж?рген ?аншама ж?ртты бiлемiз. Ба?ытымыз?а орай б?гiнгi сiз бен бiздер тап осы ?аза?ханды?ы кезiнде, ??дай?а ш?кiр, ?лт болып ?йып ?лгердiк.
Источник