Эмоциялар мен эмоциялық пікірлердің түрлері
Эмоциялар біздің күнделікті өмірімізді басқаратын сияқты. Біз бақытты, ашуланған, қайғылы, скудалық не өкінішті екенімізге негізделген шешімдер қабылдаймыз. Біз өздерін қызықтыратын эмоцияларға негізделген іс-әрекеттер мен хоббиді таңдаймыз.
Эмоция деген не?
«Психологияны ашу» кітабына сәйкес, «Эмоция — бұл үш түрлі құрамдас бөлікті қамтитын күрделі психологиялық мемлекет: субъективті тәжірибе, физиологиялық жауап, мінез-құлық немесе экспрессивті жауап».
Зерттеушілер эмоциялардың әртүрлі эмоцияларын анықтап, жіктеуге тырысады. 1972 жылы психолог П.Экман адам мәдениеттерінде жалпыға ортақ алты негізгі эмоцияны ұсынды: қорқыныш, жиреніш, ашу, таңдану, бақыт және қайғылы. 1999 жылы ол осы тізімді кең ауқымды эмоцияларды, соның ішінде ыңғайсыздықты, толқуды, жеккөрінішті, ұят, мақтанышты, қанағаттандыруды және көңіл көтеруді қамту үшін кеңейтеді.
1980 жылдары Роберт Плутик «Эмоциялар дөңгелегі» деп аталатын тағы бір эмоцияны жіктеу жүйесін ұсынды. Бұл модель әртүрлі эмоцияларды біріктіруге немесе араластыруға болатындығын көрсетті, бұл суретші басқа түстерді жасау үшін негізгі түстерді араластырады. Плутикик 8 негізгі эмоциональды өлшемін ұсынды: бақыт пен қайғы, қорқынышқа қарсы қорқыныш, қорқыныш пен жеккөрушілік, күтпеген жағдай.
Бұл эмоцияларды әртүрлі тәсілдермен біріктіруге болады. Мәселен, бақыт пен алдын-ала күтім қуанышты тудыруы мүмкін.
Қандай эмоцияларды жақсы түсіну үшін олардың үш негізгі элементіне көңіл бөлейік.
Субъективті тәжірибе
Сарапшылардың пікірінше, бүкіл әлемде адамдар өмір сүріп жатқан немесе мәдениетіне қарамай, тәжірибе жинақтайтын бірқатар негізгі әмбебап эмоциялар бар, алайда зерттеушілер эмоцияны бастан кешіру өте субъективті бола алады деп есептейді.
Біз «ашуланған», «қайғылы» немесе «бақытты» сияқты белгілі эмоцияларға арналған кең ауқымды белгілерге ие бола алсақ та, бұл эмоциялардың өзіңіздің ерекше тәжірибеңіз әлдеқайда көп өлшемді. Ашуды ойлап көрші. Ашулылық бірдей ме? Сіздің жеке тәжірибеңіз жеңіл сезінуден қақтығысты сезінуіне байланысты болуы мүмкін.
Сонымен қатар, біз әрдайым әр эмоцияның таза формаларын сеземіз. Біздің өміріміздегі әртүрлі оқиғалар мен жағдайларға араласқан эмоциялар жиі кездеседі. Жаңа жұмыс бастауға тап болғанда, сізді қызықтырған және жүйкірлі сезінесіз. Некеге тұру немесе баланы тәрбиелеу қуаныштан уайымға дейін әртүрлі эмоциялармен ерекшеленуі мүмкін. Бұл эмоциялар бір уақытта болуы мүмкін немесе сіз оларды бір-бірінен кейін сезінуіңіз мүмкін.
Физиологиялық реакция
Егер сіз асқазанның қорқыныштан бас тартқанын сезсеңіз немесе қорқынышпен жүрегіңізді жақтырсаңыз, эмоциялардың күшті физиологиялық реакцияларды тудыратынын түсінесіз. (Немесе, Кэннон-Бард сезім эмуляциясының теориясындағыдай , біз эмоцияны сеземіз және бір уақытта физиологиялық реакцияларды сезінеміз.) Пальмалар, жүрек соғу немесе жылдам тыныс алу сияқты эмоциялар кезінде кездесетін физикалық реакциялардың көбісі симпатикалық жүйке жүйесі, автономды жүйке жүйесінің тармағы.
Автономды жүйке жүйесі қан ағымы мен асқорыту сияқты еріксіз дененің жауаптарын бақылайды. Симпатикалық жүйке жүйесі организмнің күрес-немесе-ұшу реакцияларын бақылауға алынады. Қауіпке тап болсаңыз, бұл жауаптар сіздің денеңізді қауіптен құтылуға немесе қауіп-қатерді бастан кешіруге дайындайды.
Эмоцияның физиологиясын ертерек зерттеу кезінде бұл автономды жауаптарға баса назар аударғанымен, соңғы зерттеулер мидың эмоциялардағы рөліне бағытталған. Мидың сканерліктері лимбиялық жүйенің бөлігі болып табылатын амигдала эмоцияда және қорқынышта маңызды рөл атқаратындығын көрсетті.
Амидждаланың өзі — аштық пен шөлдеу, сондай-ақ есте сақтау және эмоция сияқты мотивациялық күйлермен байланысты шағын, бадам тәрізді құрылым. Зерттеушілер адамның қатерлі суреттерін көрсеткенде, амигдаланың белсенді болуын көрсету үшін мидың бейнесін қолданды. Амигдалаға зиян келтіріп, қорқыныштан қорғануды бұзғаны анықталды.
Жүріс-тұрысқа қатысты жауап
Қорытынды құрамдас бөлік, бәлкім, ең танымал, яғни эмоцияның нақты көрінісі. Біз айналадағы адамдардың эмоционалдық өрнектерін түсіндіретін айтарлықтай уақытты жұмсаймыз. Біздің осы түсініктерді дұрыс түсіну қабілеті психологтар эмоционалды интеллект деп атайды, және бұл сөз тіркестеріміз біздің жалпы дене тілімізде маңызды рөл атқарады. Зерттеушілер көптеген мысалдар әмбебап деп есептейді, мысалы, күлімсіреу, бақыт немесе рахат немесе бақытсыздықты білдіретін күлімсіреу. Мәдени нормалар эмоцияларды қалай түсіндіріп, интерпретациялауда маңызды рөл атқарады. Жапонияда, мысалы, билік өкілі болған кезде, адамдар қорқыныш пен жеккөрушілік көріністерін маскирлеуге бейім.
Эмоциялар қарсы Moods
Күнделікті тілде адамдар көбінесе «эмоция» және «көңіл-күй» терминдерін өзара ауыстырады, бірақ психологтар бұл екеуінің арасындағы айырмашылықтарды жасайды. Олар қалай ерекшеленеді? Эмоция әдетте өте қысқа, бірақ өте қарқынды. Эмоциялар да анық және анықталатын себеп болуы мүмкін. Мысалы, саясатпен айналысқан досыңызбен келіспеген соң, қысқа уақытқа ашуланған болуы мүмкін. Екінші жағынан, көңіл-күй көңіл-күйден гөрі әлдеқайда жұмсақ, бірақ ұзақ уақытқа созылады. Көптеген жағдайларда көңіл-күйдің ерекше себебін анықтау қиын болуы мүмкін. Мысалға, бірнеше күн бойы өзіңізді айқын, анықталмайтын себепсіз мазасыз сезінуіңіз мүмкін.
> Ekman, P. (1999). Негізгі эмоциялар, Dalgleish, T; Power, M, таным мен эмоциялардың анықтамалығы. Сассекс, Ұлыбритания: Джон Уайли & Сонс.
> Hockenbury, DH & Hockenbury, SE (2007). Психологияны ашу. Нью-Йорк: құнды баспагерлер.
> Платютик, Р. (1980). Эмоция: теориясы, зерттеулері және тәжірибесі: Vol. 1. Эмоция теориясы 1 . Нью-Йорк: академиялық баспасөз.
Источник
Эмоция. эмоцияның дамуы және қалыптасуы
«Эмоция» ұғымының төркіні — «емовера» деген латын сезінен, «эмоцион» дейтін француз сөзінен шыққан. Қазақша мәні — тітіркендіру, толқу. Бұл — жан дүние-сінің сыртқы және ішкі әсерлер салдарынан ызалану, қаһарлану, қорқу мен шаттану сияқты жағдайларынық көрініс беруі.
Адам өміріндегі эмоциялардың орны аса маңызды. Адамның эмоционалды өмірінің мәні әр алуан түрлі. Эмоциялар әр түрлі жағдайларда, іс-әрекет үрдісінде, ондағы нақты жетістіктерге бағалаушы қатынасты анықтайды. Өнер туындыларын қабылдауда, басқа адамдармен қарым-қатынаста пайда болатын ойлардың нәтижесінде тұлғаның даму үрдісінде адамның эмоционалды тәжірибесі өзгеріп, толықтырылып отырады. Эмоциялар бұған қоса адамдардың қарым-қатынастары реттеуші рөлінде көрінгендіктен, психологияда эмоцияларға психологтар көп көңіл бөліп, кеңінен қарастыруда. Бүкіл әлем психологтары адамның эмоционалды аймағының дамуына көңіл аударуда.
Психологтар, эмоциялар өндірісте, отбасында, өнерде, педагогика мен клиникада, шығармашылықта және адамның рухани дағдарыстарында, яғни адамның барлық іс-әрекетіне қатысады деп есептейді. Адамдардың эмоцияларының негізінің зерттелуі психологиялық-педагогикалық тұрғыда маңызды, өйткені өсіп келе жатқан ұрпақтың тәрбиесі балаларға тек білімдердің, іскерліктер мен дағдылардың нақты жүйесін оқытуды ғана емес, сонымен қатар, олардың айналасындағы ақиқатқа жэне адамдарға нақты эмоционалды қатынасты қалыптастыруды болжайды.
В.К. Вилюнас эмоцияларды жеке үрдістер ретінде емес, тұлғаның бүтіндей қызмет етуінің көрінуі ретінде қарастырды. Автордың ойынша эмоционалды құбылыстың құрылымы бір жағынан — қандай да бір бейнелеуші мазмұннан, екінші жағынан — эмоционалды күйзелістің өзінен тұрады деп есептеген.
Эмоциялардың теориялық мэселелеріне Л.С.Выготский көп көңіл бөлген. Ол эмоцияларды ойлаудың субъектінің сезімдік-заттық іс-әрекетімен байланысының ішкі, психологиялық механизмі ретінде қарастырды. Олар ағзаның енжар күйі емес оны белсенділікке ынталандырып, оның қоршаған ортамен өзара қатынасын оятады және реттейді.
П.Я.Якобсон өз уақытында сезімдер, көніл-күй, аффектілер мен эмоциялар сияқты эмоционалды үрдістерді эмоционалды өмірмен байланыстырды. Адамда нақты заттардың немесе құбылыстардың шеңберіне арналган эмоционалды қатынас сезімі ең негізгі сьңары болып табылады.
А.Г.Ковалев сезімдерге жеке түлганың нақты заттық бағдарға ие тұрақты қатынастарын, яғни махаббат жэне жек көруді, сыйластықты қарастырды. Сезім-тұрақты құрылым немесе тұлға қасиеті, ал эмоция — сезімнің көрінетін үрдісі. Сонымен, сезімдер — нақты жағдайлардың жалпылану нэтижесі ретінде онтогенезде қалыптасатын эмоциялардың дамуының жоғары нәтижесі.
Өмір сүру барысында адамның эмоциялары мен сезімдері күрделеніп және жіктеліп дамудың ұзақ жолынан өтеді. Адамның эмоционалды аймағында төмендегідей негізгі жағымды өзгерістер болады:
а) жақсы мен жаманға барабар эмоционалды реакциялардың пайда болуы;
ә) жаманға мойынсынбауы;
Эмоциялардың дамуы субъектінің іс-әрекетінің мазмұны мен құрылымы, оның қоршаған адамдармен езара қатынастарының сипатына, оның нақты қоғамдық құндылықтар мен талаптарды меңгеруіне, мінез-құлықтың ережелерін меңгеруіне байланысты.
А.Н. Леонтьев, Л.И. Божович эмоциялардың дамуы мінез-құлық мотивтерінің дамуымен, баланың жаңа қажеттіліктерімен қызығушылықтарының пайда болуымен тығыз байланысты екендігін көрсетеді. Сонымен авторлар өздерінің зерттеулерінде мінез-құлықтың жаңа мотивтерінің қалыптасу барысында баланың эмоционалды көріністерінің сипаты біршама өзгереді деген қорытындыға келді.
Эмоциялар психикалық үрдістермен, атап айтқанда, ойлаумен, еспен, қабылдаумен, киялмен т.б. тығыз байланысты. Адамның ойлауы эмоционалды компоненттерді қамтиды. Алайда, психологтар интеллектуалды жэне эмоционалды аймақты бөліп қарастыруда.
Соңғы жылдарда эмоциялардың саласына қатысты білімдер ұдайы өсуде. Бұл білімдер эр түрлі мамандықтардан алынуда, өйткені эмоция пәнаралық мәселелердің бірі болып табылады. Әлеуметтік психологияның өкілдері эмоцияларды вербальды емес қарым-қатынас ретінде зерттеді. Тұлға психологиясы эмоциялардың басқа мотивациялы құрылымдармен байланыса алатын жолдарын көрсетіп, аффектілі күйлердің тұлғаның қызмет етуімен байланысы жайлы біздің білімдерімізді толықтыра түсті. Сонымен бұл мәселе психологияда бүгінгі күні кеңінен жан-жақты қаралып жатыр деуге болады, бірақ қазіргі кезеңцегі біздің қоғамымызды әлеуметтік-саяси және экономикалық қарым-қатынастардың өзгеруімен байланысты эмоция мәселесін кең тұрғыда зерттелудің қажеттілігі талап етілуде
Күрделі эмоциялар. Күрделі эмоциялардың бірі — көңіл. Кейпіне қарап адамдарды шат, жайдары, жылы жүзді, ақжарқын, не көңілге кірбің кіру, ызалы, түсі суық т.б. деп ажыратады. Адамның көңіліне айналасын қоршаған дүние әсер етіп отырады. Егер оның қызметі жақсы жүріп жатса, ұжымы ынтымақты болса, отбасы жағдайы жарасымды болса, көңілі де көтеріңкі болады. Көңілге адамның денсаулық жағдайы, жүйке жүйелерінің ерекшеліктері де әсер етеді. Өмір-тіршілігі үшін елеулі маңызы бар оқиға да адамның көңіліне үлкен із қалдырады. Мәселен, адам көптен айналысып жүрген ісі оңға басса, немесе бір нәрсеге қолы жетсе (жоғары оқу орнын бітіру, диссертация қорғау т.б.), шат-шадыман күйге түседі. Керісінше, ол ылғи да сәтсіздікке ұшырай берсе, көздеген мақсатына жете алмаса, жанын қоярға жер таба алмай қиналады. Мұндайда қабағы қатыңқы, ренішті күйде жүреді. Сондықтан да «Көңілсізден күлкі шықпас», «Адам көңілден азады» деген мақалдар тегіннен-тегін айтылмаған. Ерік-жігері күшті, рухани өмірінің мазмүны бай адамдар, тіпті ауыр жағдайларда да көңілді жүреді. Оптимистік, жарқын болашаққа сену, қиыншылыққа мойымау ерік-жігері күшті, қажырлы адамдардың басты қасиеті. Адам өз көңілінің қожасы болу керек екендігін олар іс жүзінде көрсете білуі тиіс. Осы айтылғандардан өмір сүруге қолайсыз кездерде де көңілді ыркына жібермеуге болатындығы, көңілдің тұрақты болуы жүмыс қабілетін арттыруға, адамның жекс қасисетінің жақсы сапаларына байланысты екені жақсы аңғарылады. Өз көціліне меңгере білу — мүғалім үшін аса қажетгі сипат. Төмснгі сынып оқушыларының мүғалімінің қасы мен қабағына қарап отыратыны белгілі. Егер мүғалім көңілсіз кірбің болса, оқушылардың оқу материалдарын меңгерулеріне қолайсыз әсер етеді. Эмоцияның бір түрі — аффекттер. Аффекттер дегеніміз қысқа уақытқа созылса да, бұрқ етіп қатты көрінетін эмоцияның түрі. Аффекттер кейде адамның бүкіл психикалық кейпін бұзып, мәнерлі қозғалыстарға толы, ерік күшінің әлсіреу жағдайында етед. М. Ю. Лермонтов бір адамның басынан байқалған аффектіні былайша суреттейді:
Орынсыз жан таласын кейде бекер,
Сонан соң әлім кетіп жерге қүлап,
Еңіреп егіл-тегіл, жаттым сұлап.
Кеміріп жердің дымқыл топырағын,
Шықтай қып жерге төктім жасты-ай бұлақ.
Аффект кезінде адамның «есі шығып» кетпейді. Дені сау адамдарда болатын аффекттерді адамның жеке басының кемшілігі деп түсіну керек. Бұл — адамның өзін меңгере алмауы, ерік тәрбиесінің кемістігі. Ерік-жігері күшті адам мүндай ұшқалақтыққа, лепірмелікке бармайды. Ондай адам не істесе де ойланып істейді. «Ар-ісі ақылға ермек, бойды жеңбек, өнерсіздің қылығы өле көрмек», деп Абай дұрыс айтқан.
Дені сау адамдардың аффектісінен психикасы ауруға шалдыққан адамдардың аффекттерін (патологиялық аффекттер) ажырату қажет. Мұндай аффекттер ми қабығы мен қабық асты орталықтарының байланысы бұзылғандықтан, екінші сигнал жүйесінің реттеушілік рөлі кемігендіктен болады. Аффекттерді тәрбиелеу адамның жеке басын тәрбиелеумен тығыз байланысты мәселе.
Құмарлық — адамның ойы мен әрекетінің негізгі бағытына із қалдыратын күшті, терец, тұрақты эмоция. Құмарлық өзінің қоғамдық мәнімен бағаланады. Егер ғылым мен өнерге, еңбекке құмарлықты ұнамды десек, дүние құмарлық, бақ құмарлық, ойын құмарлықты ұнамсыз құмарлық дейміз. «Құмарлық кісіге жүк артады, міндеттілік туғызады, міндет борышты етеді, бұлар еңбекке жүктейді, ецбек ғылым мен өнерге ашылған жол, — деп Абай адамға қажетгі құмарлықтың психологиялық табиғатын көрсеткен. А.С. Пушкин.
Балалардың қарапайым эмоциялары туған күнінен бастап-ақ
көрінеді. Бала есейген сайын эмоциялар біртіндеп дами түседі. Мәселен, екі жарым жасар бала қол-аяғы байлаулы адамның суретін көргенде, оған жаны аіыып жылаған. Төрт жасар бала анасы кітаптан иттің кірпіпі ұстап алайын деп түрған жерін оқығанда қатты күйзелген. Төрт-бес жасар балаларда оғары сезімдердің (моральдық, эстетикалық) элементтері кездеседі. Мәселен, осы
жастагы баладан: «біреудің нәрсесін сұраусыз алуға бола ма?» десең,
«Сұраусыз алсаң, ұры атанып ұсталасың, жаза тартасың» — деп жауап
береді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың ой-өрісі тайыз, өмір тәжірибесі жеткіліксіз, түрлі психикалық кұбылыстары, әсіресе, ерік-жігері дамып жетілмеген. Осы жағдай оның эмоциясына да тән. Мектеп жасына дейінгі балалар эмоциясының басты ерекшелігі — тұрақсыз, тұрлаусыз, нақтылы да мәнерлі қозғалыстарға толы келетіндігі.
Мектепке түсу бала сезімдерін жүйелі, жоспарлы түрде тәрбиелеудің негізгі жолы болып табылады. Төменгі сынып оқушылары да (әсіресе, бірінші, екінші сыныптағылар) аса сезімтал, эмоциялы келеді. Бұл балалар сергек те жайдары, ақ көңіл де сенгіш, аңқау да, әділ болып келеді. Олар кез-келген нәрсенің бәріне таңырқап, қызықтайды және өзінің қатынасын белсенділікпен білдіріп отырады. Бала сабақ үстінде де бірқалыпты отыра алмайды. Өйткені өзіне ие бола алмай, сезімінің жетегіне еріп кетеді. Мәселен, бірінші сынып оқушыларының арасынан сабақ үстінде қатты дауыспен күлетін, не жылап жіберетін оқушыларды кездестіруге болады. Бұлар жүйкесі қозғыш, өздерін ұстай алмайтын балалар.
Сыныбы жоғарылап, есейген сайын оқушы мүндай қылықтарынан арыла бастайды. Мүғалімнің ерік-жігер тәрбиесін қосарластыра жүргізуі оқушыларға көп көмек көрсетеді. Осы жастағыларда бірінің істегенін екіншісі де істегісі келетін бір қасиет бар. Мәселен, біреу күлсе, оған қосылып қалғандары да күледі, біреу сөйлесе, қалғандары да оған қосылады. Бірінші сынып оқушыларының сезімдері, көбінесе тікелей қажеттеріне байланысты туып отырады. Жылау, күлу, қамығу, ұялу — бәрі де олардың қажеттерінің өтелу-өтелмеуінен туатын эмоциялар. Мұндай жағдайда оны ақылмен иландыру қиын. Мүмкіндігінше болашақ қажетінің өтелу жағын ойластыру керек. Бүл жай оқу процесін балалардың сезіміне тікелей әсер ететіндей етіп ұйымдастыру қажеттігін еске салады.
Мектепте баланың жоғары сезімдері одан әрі дами түседі. Әрине, баланың жоғары сезімдерінің негізі мектепке дейінгі тәрбиеде қаланады. Осы кезде балада біреуді жақсы көруі (көбінесе, ол өзін жақсы көрген адамды ұнатады), тіл алғыштығы, біреудің айтқанын тыңдағыштығы байқалады. Бала жақсы адамдардай болғысы келеді. Мәселен, космонавтарға еліктеп, солардай болсам екен деу — кез-келген баланың арманы.
Үшінші, төртінші сынып оқушыларының сезімдері бірте-бірте күрделене түседі, олар көңіл күйін бірқалыпты етіп ұстауға үйренеді
Источник