Темперамент түрлері. Сипаттамасы
Темперамент жөнінде түсінік
Темперамент құрамындағы бөліктердің сәйкестігі (лат. Temperamentum) – адамның психикалық әрекетінің нақты динамикасын айқындайтын психиканың дара қасиеттерінің жиынтығы. Бұл психикалық ерекшеліктер адамның барша іс әрекетінде оның мазмұны, мақсаты және себептеріне тәуелсіз бірқалыпты көрінеді, есейген шақта да өзгеріске түспей, өзара байланыста темперамент кейпін өрнектейді.
Темперамент – жеке адамның әлеуметтік тұлға ретінде қалыптасуының биологиялық табиғи ірге тасы. Темперамент жөніндегі ғылымның ірге тасын қалаған ежелгі грек дәрігері – Гиппократ (460-377 б.э.д).
Темперамент туралы теориялар
Гиппократ темперамент типтері: Оның тұжырымы бойынша, адамдар төрт “дене шырындарының” –қан, шырыш, өт, запыран- өзара қатынасымен ажыратылады. Темперамент түрін денеде жоғарыда аталған шырындардың бірінің басымдылығымен байланыстырды:сангвиник (sangius –қан), флегматик (phlegma – шырыш), холерик (chole – өт), меланхолик (melachole –запыран).
Сангвиник – жоғары дәрежелі әрекетшіл адам. Қозу мен тежелуі тепе –тең. Қозғалыс қимылдары мәнерлі шапшаң. Сәл нәрсеге күліп, болмашы себептен көңілі қалып, мұңайады. Сезімталдығы өте жоғары. Мұндай адам көтеріңкі белсенділікке ие, жұмыс қабілеті мен қуатының жоғары болуынан жаңа іске қаймықпай кіріседі, ұзақ уақыт талып шаршамастан қызметін жалғастыра алады.Айналасындағылармен тіл табысқыш. Экстраверт.
Холерик – Сангвиник сияқты жай әсерлерге берілмейді, әрекетшең және белсенді. Бірақ холериктің әрекетшеңдігі белсенділіктен басымдау, сондықтан ол ұстамсыз, шыдамсыз, қызба. Сангвиникке қарағанда салғырттау, икемі кемірек. Осыдан –ниеттері мен қызығулары тұрақтылау, табанды, зейінін ауыстыруы қиындау, сезімі көбіне сырттай көрінеді, сондықтан – толық экстраверт.
Флегматик – әрекеті енжар, сезімталдығы мен көңілі кем көріністі.Оны күлдіру де, мұңайту да оңай емес. Қай жағдайда да сабырлылығымен байсалдылығын жоймайды. Сөзі сылбыр, әрекеті жай. Ол өте қуатты, еңбектен шаршамайды. Шыдамды, ұстамды, сезімге берілмейді. Адамдармен араласып кете бермейді, сырттай әсерге төзімді. Бар білгені ішінде –интраверт.
Меланхолик – өте сезімтал, бірақ әрекетшеңдігі кем адам. Болмашы нәрседен көзіне жас үйіріліп, өкпелегіш, сырттай әсерді күйзеліспен қабылдайды. Сөзі мен қозғалысы өте сылбыр. Өзіне сенімсіз, үркек, қиындықтан шегінеді. Жігері кем, тез шаршайды,қызметі болымсыз. Зейіні тұрақсыз, барша психикалық процестері әлсіз. Интраверт.
Темперамент типтері
Э.Кречмер темперамент типтері
Неміс психиатрі және психологы, 1888 жыл –Тюбингенде, адамның дене құрылымына байланысты дараланып, тума темперамент қасиеттеріне негізделген –конституциялық типологияны ұсынды. Бұл теорияның мәні:әр адам өз дене құрылымына орай өзіндік психикалық ерекшелікке ие. Осыдан, дене мүшелерінің (қол,аяқ, бас,кеуде т.б) сырттай өлшемдеріне байланысты төрт конституционалды психикалық тип бнлгіленген:
- Лептосоматик – бойшаң, нәзік денелі, көкірегі жайылыңқы, тар иықты, қол –аяғы ұзын, жүдеу.
- Пикник – мығым, семізшең, кіші немесе орта бойлы, қарны қампиған,домалақ бас,қысқа мойын.
- Атлетик – бұлшықеттері күшті дамыған, денесі мығым, берік, ұзынша не орта бойлы, кең иықты, жамбас сүйектері тартылған.
- Диспластик –дене бітімі қисынсыз. Бұл адамдар әртүрлі мүшелік зақым –сырқатқа ұшырағандар.
Аталған дене құрылымы типтеріне үш темперамент типі сай: шизотомик, иксотомик, циклотомик.
- Шизотомик –дене құрылымы нәзік, әлсіз дамыған, тұйық, эмоциялары ауыспалы, тұрақсыз, талаптар мен көзқарастар өзгеріміне ере бермейді, содықтан қоршаған ортаға икемденуі қиын.
- Иксотомик –денесі мығым, мінезі байсалды, сезімталдығы кем, ойлау қабілеті шабан.
- Циклотомик – семіз, домаланған денелі, эмоциялары қайғы мен қуаныштың арасында бірдей, тіл табысқыш, көзқарастары шындықтан ауытқымайды.
И.П.Павловтың темперамент типтері
Ол темперамент типінің жүйке жүйесі қасиеттері ретінде қозу мен тежелу күшін, тепе – теңдігін және қозғалмалылығын атап көрсетті. Осы үш қасиетті негізге ала отырып, күшті тип пен әлсіз типті айыра, дәстүрлі Гиппократ типологиясына жақын жүйке жүйесінің төрт негізгі типін ажыратты.
- Күшті, қозу мен тежелуі теңдей, қозғалмалы – сангвиник
- Күшті, қозу мен тежелуі теңдей, салғырт – флегматик
- Күшті, қозуы басым – холерик
- Әлсіз тип – меланхолик
Х. Ю.Айзенктің темперамент типтері
Ағылшын психологы, психологияның биологиялық бағытындағы лидердің бірі. Ол қозу және тежелу процесі негізінде экстраверсия – интроверсияны ұсынды.
Интроверсия –(лат. intro – ішінде, versave –қарау) ұялшақ, көп нәрсені ішінде сақтайды. Аяқ астынан ашуланбайды, жинақылықты жақсы көреді, суық, тұрақты, субьективті, қарапайым, экстраверсияға қарама –қарсы.
Интраверттерге тән: Қозудың тез қалыптасуы, оның қарқындылығы және реактивті тежелудің жай қалыптасуы, әлсіздігі және тұрақсыздығы.
Экстраверсия – (лат.exter –сыртқы, versave –қарау)қоғамшыл, импульсивті, белсенді, өжет, көңілшек. Олар кештерді жақсы көреді, адамдар арасында болғанды ұнатады, қалжыңды жақсы көреді, эмоциялы.
Экстраверттерге тән: қозу баяу дамиды, оның әлсіздігі және реактивті тежелудің тез қалыптасуы, оның күштілігі, тұрақтылығы.
Осыдан жүйке жүйесінің қасиеттері – жүйке жүйесінің жалпы психикалық көрінісі болған темпераменттің физиологиялық негізін қалайды, яғни адам темпераменті – жоғарғы жүйке жүйесінің сырттай әрекет қарқынында танылатын психикалық бейнесі.
Источник
Мектепке дейінгі жастағы баланың темперамент ерекшелігі
Презентация қосу Мектепке дейінгі
Жастағы баланың
Темперамент
ерекшелігі
Жоспар
I.Кіріспе.
II.Негізгі бөлім.
1.1. Темперамент туралы жалпы түснік
1.2.Мектепке дейінгі жастағы баланың психикалық
ерекшеліктері
1.3.Мектеп жасына дейінгі балалардың темперамент типінің
ерекшелігінің мәні
III.Қорытынды
IV.Әдебиеттер тізімі.
Темперамент-адамның психикалық әрекетінің нақты
динамикасын
айқындайтын психиканың дара
қасиеттерінің жиынтығы.
Бұл психикалық ерекшеліктер адамның барша іс-
әрекетінде оның
мазмұны,мақсаты және себеп түрткілеріне тәуелсіз
бірқалыпты
көрінеді.есейген шақта да өзгеріске түспей,өзара
байланыста
темперамент кейпін өрнектейді.
Темперамент туралы ілімнің негізін салған ежелгі грек дәрігері
Гиппократ болды.Гиппократтың пікірінше,адамның тәнініде төрт
түрлі сұйықтық болады:қан,шырын,сары және қара өт,олар дұрыс
араласса –адамның дені сау,дұрыс араласпаса-сырқат
болады.Ағзадағы сұйықтардың біреуінің басым болуы адамның
темпераментін анықтайды.Сұйықтардың аттарына орайлас
қойылған темперамент атаулары күні бүгінге дейін сақталып
келеді.Мәселен холериктік темперамент-chole(өт),сангвиктік
темперамент-sangues(қан),флегматиктік темперамент — phlegma
(шырын), мелонхоликтік темперамент-melanos chole(қара өт) деген
сөздерден алынған. Айтылған төрт түрлі сұйықтың араласуының
пропорциясын грекше “красис” деп атаған. Ал латын тілінде кейін
бұл терминді темпераментум деп атап кеткен.
Темперамент
Сангвинник Холерик Фленматик Мелонхолик
Неміс философы И. Кант (1724-1804)
өзінің “Антропология” деген еңбегінде
темпераментін төрт түрі туралы толық
психологиялық сипаттама берді.
Гейне темпераментердің түрліше
болуы нерв жүйесінің тонусына
байланысты десе,
орыс антропологы Зеланд Н.Л. (1833-
1902) ми қабықтасындағы
молекулярлық қозғалыстың
жылдамдығы мен біркелкілігіне
байланысты деді.
Көрнекі орыс педагогы П.Ф. Лесгафт
(1837-1909) темпераменттерді қан
сауыттарының жуандығы мен кеңдігіне
байланысты деп тұжырымдады.
Павлов ілімі:
Ұстамсыз тип-жұмыс істеу қаблеті
күшті, қозу, тежелу процестері бір-
бірімен сәйкес келмейтін (қозуы
ылғи да басым келіп отыратын)
ерекше қозғалыстағы тип.
Күшті типтердің екіншісі -ширақ
типтер деп аталынады. Мұнда қозу
мен тежелу процестері бір-біріне
тең келіп, тез алмасып отырады
Күшті типтің үшіншісі — қозу мен
тежелу бір-біріне тең, бірақ алмасуы
сараң, баяу қозғалатын тип. Әлсіз
типте қозу мен тежелу процестері
баяу жүріп отырады.
сангвиниктерді —
ширақ, нерв жүйесі күшті,
қозу мен тежелуі тең, қозғалғыш адам; холериктерді — ұстамсыз,
нерв жүйесі күшті,
қозуы тежелуінен басым;
флегматиктерді — нерв жүйесі күшті,
қозу мен тежелуі біріне тең болғанмен,
қозғалысы баяу адамдар десе;
меланхоликтерді —
нерв жүйесі әлсіз
типті адамдар деп
сипаттады.
Мектепке дейінгі жастағы балалардың
темпераментінің физиологиясы
Павлов ілімінің айтуынша, жүйке
жүйесінің әрбір типінің үш белгісі
болады. Ол нерв жүйесінің қозу мен
тежелуге негізделген.
1. Күшті қозуы тежелуінен басым
2.Күшті қозуы мен тежелуі тең
3.Күшті қозуы мен тежелуі тең,
қозғалысы баяу
Темпераменттердің
психологиялық
сипаттамасы.
Сангвиник. Бұл тип өкілі- еті тірі, Флегматик. Бұл типтің өкілі баяу, байсалды,
қабілетті, қозғалғыш бала. Ондай асықпайды. Істі ойланып, төзімділікпен істейді.
бала ақкөңіл және қызу, жеңіл мінезді, Жинақылықты, қалыпты жағдайды ұнатады.
ренжігенде тез қайтып кетеді, Өзгерістерді ұнатпайды. Бастаған ісін аяғына дейін
сәтсіздігін жеңіл өткізеді. Коллектив жеткізеді. Психикалық процесстер флегматикте баяу
арасында жүргенді ұнатады, басқа жүреді. Бұл баяулық оған оқу жолында кедергі
балалармен тез тіл табысады. келтіреді, ең кедергі келтіретін жері:тез есте сақтау,
Қысылып- қымтырылмайды, кісіге тез ойланып жауап беру. Кейде флегматиктер
қайырымды. Сангвиниктерді оқу жамандықты есте сақтап қалады және ұзақ
үрдісінде бақылаған жақсы, яғни оқу мерзімге. Адамдармен қарым-қатынаста флегматик
үстінде олар қасиеттерін айқын бірқалыпты, байыпты, керек жерде тіл табысады, ал
көрсетеді орынсыз сөйлемейді. Көңіл- күйі тұрақты.
Темпераменттердің
психологиялық сипаттамасы
Холерик. Бұл темперамент өкілі Меланхолик. Бұл темперамент өкілінде
тездігімен, шапшаңдылығымен, психикалық процесстер өте баяу жүреді.
ұстамсыздығымен, тым Қатты тітіркендіргіштерге жауап бере
қозғалғыштығымен ерекшеленеді. алмайды, ұзақ және қатты күш түсірсе, олар
Оларда психикалық процестер шапшаң жұмыс істей алмайды. Олар өте тез
өтеді. Күйгелектік сондай акдамдарға шаршайды. Бірақ қалыпты қоршаған ортада,
тән. Ол жұмыс істеуге жақсы мысалы,үйде ондай балалар өздерін жақсы
қарқынмен кірісіп, күші таусылғанда ұстап, іс-әрекеттерді жақсы орындайды.
оны тастап кете береді. Адамдармен Эмоциялары баяу туады, бірақ тереңдігімен
қарым-қатынаста тынымсыз, және күштілігімен ерекшеленеді. Олар өте
агрессивті,шамданғыш болып келеді. сезімтал, реніштерін іште сақтап, оларды көп
Сондықтан, холерик болған жерде ойлай береді, бірақ сондай қиыншылықтар
ұрыстар жиі болады, Холерик бар екенін ешкімге көрсетпейді.
темпераментінің жағымды жағы – Меланхоликтер тұйық,таныс емес
энергия, белсенділік, құштарлық, адамдармен сөйлеспейді, жаңа ортада қатты
инициативтік. Жағымсыз жағы – қысылады. Жағымсыз жағдайларда ауруға
ұстамсыздығы,қаталдық, қатаңдық, айналған осалдық, қысылу, көңілсіздік,
шамдану, ыза пессимизм пайда болады
Оқу ісінде темпераменттерді
тәрбиелеу.
Әр мұғалім баланың темпераментін білу
керек. Холерик балада ұстамсыздықты
тежеуді жаттықтыру керек. Оған талап
қойған кезде, жұмсақ және байыппен
сөйлеу керек. Еңбек сабағында
ұқыптылыққа тәрбиелеу қажет.
Меланхоликтерде белсенділікті арттыру
керек. Оларды қоғамдық жұмысқа
барынша кірістіру керек.
Флегматиктерде де сондай қасиеттерді
қалыптастыру керек. Ал сангвиниктерде
тұрақтылықты орнату қажет.
Мектепке дейінгі кезең психологиясы
Мектепке дейінгі кезеңде бала тез өседі, әрі
салмағы артады. Өсу қарқыны осы кезде біркелкі
емес, 3 жаста тек 81 см қосады, 4 жаста 4-5 см-ге
кемуі, 6 жаста – 7-8 см-ге артады, ал 7 жаста – 10
см артады. Мектепке дейінгі баланың бұлшық еті
салмағы артады. Қаңқаның сүйектенуі интенсивті
жүреді. Ми салмағы ересек адамның көрсеткішіне
жақындайды.
Мектепке дейінгі кезеңде балалар сюжеттік-
рольдік ойынмен қатар өнімді әрекет түрін меңгере
бастайды, ол да даму факторы болады. Ең
маңызды әрекет – сурет салу болып саналады.
Сурет салуды меңгеру бірқатар кезеңдерден
тұрады:
1. Мәні жоқ шимақтарды салу (3 жас);
2. Формасы жоқ бейнелерді бейнелеу;
3. Схемалық кезең (4-5 жаста);
4. Шынға сай суреттер, егер адам болса, оның
бөліктері майысқан болады, киімін бейнелейді;
5. Дұрыс бейнелерді бейнелеу кезеңі.
Балалар қарым-қатынаста жеке
тұлғалық дамуды молайтып, кеңейтуі.
Балалық шақ – құрбыға деген қызығу
туындайтын шақ және ол бірнеше
қарым-қатынас типтерін бастан
өткереді:
1.Пассив – жағымды қарым-қатынас
құрбыға деген;
2.Эгоистік қарым-қатынас;
3.Конкуренттік қарым-қатынас;
4.Жеке дербестік қарым-қатынас:
5.Тұрақсыз қарым-қатынас.
Темпераменттің табиғи, қарапайым көріністері
балалық шақта жақсы байқалады. Бала өскен
сайын оның сыртқы ортамен қарым-қатынасы
күрделене түседі де, оның айналасындағы
үлкендерден алатын әсері де мол болады. Соған
байланысты темпераменттің өзгеріске түсетін
ерекшеліктері бүркемеленеді. Темперамент
баланың жеке басының реакциясының негізгі түрі
болып келетін қасиет. Балалық шақта ол таза
күйінде де кездеседі. Бірте-бірте өмір сүру
барысында саналық өзгеріске түсіп отырады. Даму
барысында темпераменттің бір белгісінің әлсіреп,
екіншісінің күшеюі салдарынан мінез-құлықтың
кейбір жақтарының өзгеріске ұшырап отыруы да
ықтимал
қ дам у .
пс и хи к а лы
к езеңд егі
к е д ей інгі
Мектеп
мотив
Сөйлеу Қабылдау Өзіндік
сана-
Эмоция сезім
Ес
Топ арасында
Сурет салу сөйлеуі
барысында
Мектепке дейінгі жастағы
Баланың темпераментін
Қалай анықтауға болады?
Құрбыларымен,
Ойын ойнау
үлкендермен
барысында
Берілген араласуынан
бақылау
тапсырманы
орындауынан
Мектепке дейінгі жастағы баланың
темперамент ерекшелігі
Сангвиктік темпераментке ие бала қызба(сезім әректіне бой
алдырғыш)көңілшек,жайдары және жарқын,белсенді
келеді.Мұндай балалар қимылға бай,жайбарақат ойындарды
бірдей ықыласпен ойнай бермейді.Берілген тапсырманы
ұқыпты орындай алады.
Холериктік темпераментті бала өзін-өзі ұстай алмайды.Оған
жоғары жүйке жүйесінің белсенділігі тән.Ол тым
шапшаң,жігерлі,қызба.Шулы-дулы ойындар тән.Кімге болса
да үйірсек.Үлкендерге откір,алғырішапшаң жауап
береді.Мұндай балаларды тәрбиелеуде
ұстамдылықты,шыдамдылықты талап етеді.
Флегматик балалар салмақты,байсалды,баяу қимылдайтын
болып келеді.Әдетте олар ата-аналарына қиындық
туғызбайды.Тапсырманы тыңғылықты орындайды.
Мелонхолик темпераментіндегі бала эмоционалды
тұрақсыз.жылауық,қыңырлаққа бейім.Кішкене ренішті өте
күйзеліспен қабылдайды.Сезімдерін ашық
білдірмейді.Олардың балабақша жағдайына биімделуі қиын.
Қорытынды:Курыстық жұмысымды қорытындылайтын
болсам,
Баланың психологиялық ерекшеліктерін ескеріп ұғынбай
оны дұрыс
Тәрбиелеу мүмкін емес.Тәрбиешінің міндеті-ата-аналарға
мектеп
Жасына дейінгі балалық шақтың әрбір даму сатысында
олардың психикалық дамуының маңызды жақтарынан
мағлұмат беру.Балалық шақтың әрбір кезеңіне тән
балалардың танып білуі және көре білу ерекшеліктері өз
баласы бойынан нені бақылау қажеттілігін ескере
отырып,тәрбиенің тиісті әдістерін ұсыну.Балаларды
зерттеп бақылағанда олардың жас ерекшеліктеріне сәйкес
тиісті әдіс қолданып,арнайы тапсырмалар беріп белгілі бір
уақыт ішінде бақылап білу қажет.Баланың сеніміне ене
білгендн ғана оның жүрегінен орын алуға болады.Тәрбие
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1.Қ.Жарықбаев.Жантану негіздері.Алматы 2002
2.Ж.И.Намазбаева.Психология.Алматы 2005
3.Сәбет Бап-Баба.Жалпы психология.Алматы-Дарын-2005
4.Ж.Қ.Дүйсенова,Қ.Н.Нығметова.Балалар психологиясы,Алматы 2012
5.Отбасы және балабақша журнал.№2.2013
6.Обухова Л.Ф. Возрастная психология. М., 2004ж
7.Абрамова Г.С. Возрастная психология М., 1998
8.КрэйнУ. Теории развития. Секреты формирования личности.СПб: Прайм — ЕВРОЗНАК, 2002.
9.Обухова Л.Ф. Возрастная психология. М., 2004г.
10.Валлон А. Психическое развитие ребенка СПб: Питер, 2001
11. Шерьязданова Х.Т., Ауталипова Ұ.И., Абдраманова Д.Е., Құлымбаева А.Қ. Балалар психологиясы.
Алматы 2010.
12. Бауэр М. Психологическое развитие младенца. М., 1979.
13.Б.Боссарт А.Б. Парадоксы возраста или воспитания. М., 1991
14.Бейсенбекова Г.Б,Молдабаева Р.А, Нұрғалиева С.М. Жас ерекшелік психологисы.2012 ж
15. К.С.Жұмасова Психология \Фолиант. 2006 ж.\
16.Жарықбаев Қ. –Психология.Алматы:Мектеп 1982
17.Жарықбаев Қ. –Психология.Алматы: Білім 1993
18. Намазбаева Ж.И. Жалпы психология. Алматы 2006
19. Жұмабаев М. Педагогика / М. Жұмабаев– А.: Рауан, 1993
20. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан 2030/ Назарбаев Н.Ә. – А.: 1997
21. Богословский В.В. Жалпы психология / В.В. Богословский– А.: Мектеп,
1995
22.Төлегенов Ө. Оқытудың пелагогикалық – психологикалық ерекшелiктерi / Ө. Төлегенов // Бастауыш
мектеп, -2001, -№1
Тыңдағандарыңызға
рахмет.
Источник